Editor
LAlramthanga
Tochhawng
Director of Agriculture
Joint Editors
H. Thankhuma
Dy. Director of Agriculture
(Extension)
R. Zoramthanga
AAIO
Directorate of Agriculture
Cir. Manager
Pi Vanramthangi
SMS (S.S)
Zoram Loneitu-a
thu chhuah duh nei
emaw, lehkha thawn
duh emaw chuan a
hnuaia Address-ah
thawn tur a ni.
Editor
ZORAM LONEITU
P.O. Box 098
Dte. of Agriculture,
Mizoram : Aizawl.
Pin - 796001
1. Editorial …………………………..……………..……………………….….…….. 1
2. Lehkhathawn …………………………………………………………………..... 2
(1) President, AMFU, Hortoki
(2) Asst. Secy. WDPSCA, User Gr. Muthi
3. E. M. (Effective Micro Organism) ……………………….………………. 5
- Tlangtimawia Zote, SMS (Agro)
4. Jawaharlal Nehru National Urban Renewal Mission
(JNNURM) ………………………………………………………..…………….… 10
- R. K. Thanga, Commissioner, LAD
5. Thlai chin pawlh chi leh an in chawm tawn dan ……….…...…. 14
- Zoramthanga, AAIO
6. Mautam leh Sazu hmachhawn dan tur …………………..……..….. 17
- K. L. Buatsaiha, SMS (PP)
7. Kan thlai chi tuh/thlak hote hi eng chen nge an dam theih .. 20
- H. Joel, S.O.-cum-S.A.
8. Kanaan Ram, Ram thianghlim (Israel) …………………..……....… 24
- C. Thansanga, Joint Director, Agriculture Department
9. Hranghluite Huang ….……………………………………………..………… 31
- Hrangsikhuma, A.E.O. (Rtd.)
11. KEIMAHNI …………………………………………………………….…….….. 32
CONTENT
AGRI MAG ZORAM LONEITU JULY - SEPT. 2006
2003
EDITORIAL _______________________________________________________________
Mautam, 2007 chu a lo thleng hnai ta hle mai. Buh leh bal leh mihring khawsakna ]ul
danga harsatna Mizoram in a tawh lohna turin Mizoram Sawrkar pawh a inbuatsaih nasa hle
tawh a ni.
He Mautam lo thleng turah hian ei leh barah harsatna kan tawh lohna turin Agriculture
Department hotupa ber Pu H. Rammawi, Minister leh mithiamte chuan thlai chin tur thlang turin
ruahmanna siamin hma an la mek a, kan hotute hmalak mekna pawh hi a hlawhtling ngei turah ngai
ila.
Zokhaw lam hmun ]henkhatah te phei chuan Sazu, Khau leh Thlai khawih pawi thei te pawh
an hluarin, thlai/buh chin mekna ]in hnih khat hmun te chu zan hnih khat lekah Sazu in an ei zo duak
duak tawh mai a ni.
Kan loneitute buh leh bal leh thlai tihchhiatsak mektu te venhim sakna hna pawh Agriculture
Department chuan theihpatawpin a thawk mek zel a ni.
Hetiang dinhmuna Mizoram a awm mek lai hian Sazu te chu A.H & Vety. a mithiamte chuan
Laboratory-ah endikin, mihring tan natna hlauhawm tak tak chi thum li vel an pai a ni tih an
hmuchhuak bawk a. Vaithanga awh emaw, Buhpawl a]anga man a ni emaw, ei lo turin mipuite min
hriattir bawk a ni.
Engpawhnise, Sawrkarin theihtawpin hma a la mek a, a la zel dawn bawk a. Sawrkar
hmalakna te, Zoram loneitute leh mipuite leh ]awiawm tlat ila; an ruahmanna siam te leh la siam zel
tur te pawh zawmin tih hlawhtlin tum tlang ]heuh ila. Mautam, 2007 ah pawh khian harsa lutuk lovin
Zoram hi kan awm turah i ngai ang u.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 1 - -
To,
The Director,
Department of Agriculture
Mizoram, Aizawl
Subj :- Lawmthu sawina.
Ka pu,
A hnuaia lawmthu famkimlo tak ka ravm thlen hi i chanchinbu “Zoram Loneitu” a
min lo chhuah sak ngei turin ka han dil e.
Tichuan, Ka pu, keini Hortoki khua chu chhungkaw zali (400) chuang lai chu
kuthnathawk khua kan ni a, Sawrkar lam a]ang reng rengin tanpuina Central Sponsor hi kan
hmu ve lo reng reng a ni. Mahse, Pu Editor, kan khua Hortoki khua hi R. Tlawng kama awm kan
ni a. R. Tlawng hi kum khatah vawithum vel a kam tawn tawna Lei]ha, eng thlai pawhin a ngeih
turin R. Tlawng chuan Hortoki khuaa chengte tan malsawmna a rawn thlen ]hin a ni. Mahseng
chu malsawmna chu chhawr ]angkai turin thil pawimawh em em mai a awn ta tlat mai a ni. Chu
tak maia chu ka lawmthu rawn sawi tura chu a ni.
He R. Tlawng kama chin tur hi Agriculture Department hnuai a]angin District
Agriculture Officer, Kolasib Pu R. L. Thanzuala chuan kum tin hian Thlasik thlaichi R. Tlawng
kama kan chin tur min pe ]hin a, a bik takin min ngaihtuah em em bikin kan hria a, keini
Hortoki khua kuthnathawktute chu Pu R. L. Thanmala, D.A.O, Kolasib leh a Staff-te chungah kan
lawm tak zet zet a ni tih thu hi he chanchinbuah hian ka rawn chhuah ani. He thil avang hian
kum tin Thlasik thlai hian a khaw pum anga chhutin cheng nuai sawm (10 lakhs) vel kan lalut
ziah bawk a ni. Hortoki khua mipuite Agriculture Department leh Pu R. L. Thanzuala, D.A.O,
Kolasib leh a thawhpui (Staff) chungah kan lawmthu kan han sawi nawn leh a ni e.
Kan lawm e.
I rintlak,
Sd/- LALRAMZAUVA NGENTE
President, AMFU Branch
Hortiki
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 2 - -
To,
The Director,
Department of Agriculture
Mizoram, Aizawl.
Ka pu,
A hmasain Muthi khawtlangin kan eizawn dan tlangpui leh a ram awm dan
Develop tura hma min laksak dan tlangpui han tarlang hmasa ila.
Muthi khua hi Mizoram khawhlun pawl tak a ni a. Kum 1929 khan Sikul (Zirna In)
a awm tawh a. Aizawl a]ang hian Kms 6 vela awm a ni a. Kan eizawnna ber hi thingtlang lo neih
a ni.
A khua hi Tlangchhipa awm a ni a, a khaw chheh vel hi Ramchhiain a hual vel a. Tui
hi avang em em a. Daihnai ramchhe kara huan ram nei tlemte hian lonei lova huan enkawlin ei
an zawng thei chauh a.
Kan Sawrkar pawh hian Muthi khawtlang tan hian hmalakna an nei nual tawh a, a
lian zual deuh NLUP ah khan nasa takin hma lak a ni a. Chhungkaw tinin kan tuina zawng ang
zelin chi hrang hrangin hma min lak sak a, chhungkaw engemaw zat chuan thingtlang lo nei
lova eizawnna kawng min hawn sak a. Chumi hnuah M.I.P in min rawn tuam leh a, I.W.D.P ah
hian chhungkaw eng emaw zat an awm a, W.D.P. S.C.A ah hian chhungkaw 70 chuang zet kan
awm bawk.
Tuna kan han sawn tur hi W.D.P. S.C.A Scheme Agriculture Department in a enkawl
mek hi a ni.
Kan thuhmaa kan han sawi tak ang khan kan khuaina kan mamawh ber nia lang
chu Tui leh Kalkawng a ni a. Kum 2005 July 17 a]ang khan Deparment hote hmalakna a zarah
W.D.P. S.C.A Scheme hian min ravm tuam ve hlauh mai a. Deputy Director Pu Saithana hovin a
hmunah lokalin kan harsatnate leh mamawhte min rawn enpui a. User Group-te rawn dinin
Hmeichhe tan Self Help Group-te an rawn din bawk a.
Kan ram chhengchhia nen Tui awm bawk silo, Kawng ]ha bawk silo nen beiseina
]hahnem lo tak nena kan lo thlir laiin, kan beisei piah lama hma min rawn lak sak avang hian
kan lawm em em a. Kan phur em em a ni. Kan mamawh em em Tui dahkhawlna tur Tuikhuah
chhungkaw tin hnenah min pein, Public Water Tanky pahnih min siamsak bawk a, kan harsatna
kawng, 40 Km min laih sak ruah bawk a.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 3 - -
Tin, memberte hnenah Lei]ha (Organic Manure) siam dan Training famkim leh ]ha
tak min pe bawk a.
Lei]ha siam sa leh thlai chi min pe ]euh bawk a, tin, kan hnathawhna leh hmalakna
reng rengah min enkawltute hian a hmunah kalin min vil reng bawk a. Kan hmalam hun thlira
Society ]ha tak din thei tura ruahmanna ]ha taka min siamte hi kan lawm em em a ni.
Hetianga ruahmanna ]ha kan ram leh kan dinhmunte nena inmil rem hre taka min
siam saktu Pu V. L. Hmangaihchhunga, A.E.O Planning Section chungah leh Agriculture Depart-
ment chungah Muthi khua mipui hian lawmthu kan sawi tak meuh meuh a ni.
I rintlak,
Sd/- RUATDIKA
Asst. Secretary
WDPSCA
User Group, Muthi
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 4 - -
EM-FESTA AND CONFERENCE IN EUROPE SEPTEMBER, 2006
Tlangtimawia Zote, S.M.S (Agro.)
EM (Effective Microbes) Festival leh khawvel ram hrang hrang huapa EM Conference
chu Dt. 9
th
to 11
th
, September, 2006 khan Germany, Munich-ah neih a ni a. He Programme-ah
hian India leh Mizoram aiawhin kan Sorkar chuan heng Agriculture leh Horticulture Officer-
te hi a tir ve.
1. Pu Samuel Rosanglura, Horticulture, Director (Leader)
2. Dr. H. Saithantluanga, Deputy Director, Agriculture
3. Pu H. Manthianga, Deputy Director, Horticulture
4. Pu R. K. Nithanga, Asst. Soil Survey Officer, Agriculture
5. Pu Tlangtimawia Zote, S.M.S (Agro), Agriculture.
He EM Conference-ah hian khawvel ram
hrang hrang a]angin Palai an kal ]ha hle a,
Munich khawpui bula thliarkar mawi tak
Bavaria Island “Freunningel” an tihah nghah
a ni a. EM chi hrang hrang pho lan a niin, EM
hman dan leh Agriculture, Industries,
Foresty, Vetenary leh human science atana
]angkai taka hman a nih dan zirhona neih a
ni.
EM hmuchhuaktu Prof. Dr. Teruo Higa
chu khuallian niin, amah ngaiin EM chu
khawvel hmun hrang hranga ]angkai taka
hman a ni ta chu ropui a tih thu conference
hawn niin a tarlang a. Nithum chhung
Conference-ah hian heng Scientist, a hnuaia
tarlan hrang hrangte hian EM hlutna leh
]angkaina a taka an hmuh chungchangah
zirtirna an pe :-
l. Dr. Pete Jiro Tanaka,
Akasaka International Clinic,
Tokyo, Japan
2. Prog. Dr. Khalida Usmani,
Medical Towers Hospital,
Lahore
3. Dr.Bin Ke
EM Wellness Centre, EMRO
4. Dr. Franz Ehmsperger,
Neumarketer Lammsbrau, Germany.
5. Prof. Panfilo Tabora,
Earth University, Costa Rica.
6. Mr. Dick Van der Maat,
Boskop, Netherland
7. Dr. Manfred Kriegl,
President, EM.e.v., Austria.
8. Mr. Jeremy Murdock,
EM America, USA
9. Mr. Andrew Seall,
Stonecroft, U.K.
10. Mr. Ken Bellamy,
Vital Resource Management Pvt.
Limited, Australia.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 5 - -
Hengte bakah hian Thailand, Japan,
Austria, Germany etc. ]angin mithiam tam
takin EM an enchhin a]anga hlawhtlinna an
hmuh dan an tarlang.
Khawvel ram hrang hrang ten EM hi
an lo hmang uar hle a ni a, a tlangpuiin EM
hi hetiang atan hian an hmang nasa.
* Ran vulh tan :- Bawng, Vawk, Ar farm
neituten EM hi an hmang uar hle a, ran
chaw leh tui in turah an pawlh a, hei hian
namen lovin ran a ti hrisel a ni an ti. Hei
bakah ranin natna an neih tlem phah hlein
an hria a, tin, ran in then thianghlim nan an
uar hle bawk.
* Thlai leh ram leilung enkawl nan :- Ram
changkang apiangin an ei leh bar
tharchhuah chungchangah rilru an lo
hmang nasa hle mai a, EM hi huan thlai
bakah thing leh mau, ramngaw siamna
atana hmanraw ]angkai takah uar takin an
lo hmang a, hlawhtlin pawh an lo hlawhtlin
pui hle reng a ni. Tin, ram leilung siam thar
lehna hmanrua ]ha tak atan bakah lei]ha
(compost) hlawhtling taka siam nan an
hmang nasa hle a ni.
* Mihring damlo_enkawl nan:- EM chi
hrang hrang tam tak siam chhuah a ni a, a
]hen chu mihring damlo enkawl nan
Scientist ten hlawhtling takin an lo hmang
tawh a ni. Prof. Dr. Khalida Usmani phei
chuan Lahore ah EM-X hmangin hnute
Cancer vei tam tak a tihdam tawh dan te
Video-in a tarlang a, Scientist dangte
pawhin ka (mouth) na damdawi te, ha
nawhna (tooth paste) siamna atan ] angkai
leh hlawhtling takin an lo hmang bawk. EM
hi thlai leh ran enkawlna chauh pawh ni
lovin, mihring hrisel nan pawh nasa takin
ram ]henkhat chuan an lo hmang ]angkai ta
a ni.
Ni thum chhung EM hman dan chi
hrang hrang zir a nih hnuah EM hmang
hlawhtlingte hmun hrang hrang a mite
tlawhna - Field trip palai kal zawng zawngte
tan bik neih leh a ni a, a ropui hle a ni,
rualawh lah a na.
India ramah chuan EM chi khat chauh
kan la hmelhriat ve a, chu chu EM-I a ni.
Engang pawh nise he kan neih chhun EM-I
pawh hi a ]ha a, loneituten i hmang ]angkai
zel teh ang u.
E.M. (Effective Micro-Organisers)
chanchin i lo sawi zui teh ang u.
EM (EFFECTIVE MICRO ORGANISMS)
1. EM chu thil tuiril a ni a, thlai tana ] ha,
mit lawnga hmuh tham loh hrik ]ha
(microbes) leia awma inthlahpung thei chi
hrang hrang awm khawmna a ni. Heng
microbes-te hi leia thlai chaw siamtu leh
thlai ]ona leh thlai ]hanna atana thawktu
pawimawh tak tak te an ni. Chuvang chuan
EM chu buh leh thlai chinna hmun apiangah
awlsam taka ken leh hman zung zung tur
atana siam a ni.
2. EM ngaihtuaha siam chhuak hmasa
bertu chu Japan rama Okinawa khuaa zirna
hmun pui University of the Ryukyus-a
zirtirtu thiam tak Professor Dr. Teruo Higa a
ni a, kum 1980 kum tir lama a siam kha a
ni.Tunah chuan EM hi khawvel ram hrang
hrang 100 laiah loneituten an hmang tawh a
ni.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 6 - -
3. EM-a hriktha (microbes) awm te chu
heng te hi a ni : Lactic Acid bacteria
(Lactobacilli spp.), Photosynthetic bacteria
(Rhodopseu-domonas spp.), Yeast
(Saccharomyces spp.). EM-a hrik tha awm
te hi boruak tela dam thei chi leh boruak tel
lova dam thei chi a ni a; inrem takin lei thur
lam pH 3.5 aia thur-ah pawh an awm thei a
ni. Heng hrik thate hi khawi hmunah pawh
hman a remchang vek a, hman a hlauhawm
lo bawk a ni.
4. EM hi chi hrang hrang a awm a,
chung te chu : (l) Activated EM or Rice
water (2) EM Compost (3) EM Bokashi (4)
EM 5
5. EM hman dawn a buatsaih dan:
(1) Activated EM (AEM): Heng a hnuai a mi
te hi chawhpawlh tur a ni.
Tui 17 litres
Kurtai 2 kg
EM 1 litre
Heng tui, kurtai leh EM te hi plastic
bucket-ah, a leng tawk turah chawhpawlh
tur a ni a, kurtai kha a sawma a tui ral vek
thlenga chawh tur a ni. Hetia chawhpawlh
hnuah hian chhin nei, phui taka chhin
theihah kan thil chawhpawlh kha dah tur a
ni a, bawm tlang thleng zakin chhun khah
tur a ni. Phui taka bawm kha chin tlat tur a
ni a, daihlimah ni 10 chhung dah tur a ni a,
dah chhung hian nitin vawi khat boruak
chhuah nan bawm chhin kha hawn ziah tur
a ni. Tichuan ni 10 dah hnuah chuan bawm
kha hawn tur a ni, a chung langah kha
bawnghnute khar ang maiin Yeast a lo khar
duar tawh ang a, a rim pawh zu rim a nam
vang vang ang a, thlai hmunah a hman theih
tawh tihna a ni.
(2) EM Rice Water (Rice Wash AEM):
Thingtlang leh hmun kilkhawr deuhvah
chuan AEM siam dawn khan kurtai a awm lo
mai thei a, a aiah chaw chhum dawn a
buhfai silna tui hmasa, vawikhat silna leh
vawi hnih silna tui kha a hman theih tho a
ni. Tichuan buhfai silna tui leh chini chawh
pawlh, EM leh tui 17 litres kha chawhpawlh
tur a ni. Tichuan a hma a mi ang thoin chhin
neiah ni 10 chhung daha nitin vawi khat
boruak chhuah nan hawn ziah tur a ni.
Hetianga EM hman tura buatsaih sa hi
ni 30 chhung chauh a dah]hat theih a, a
awmzia chu siam chhung ni 10 a ral chiah
atanga ni 30 chhung ngeiah man tur a ni.
Hman har lutuk chuan hrik ]angkai ho kha
an thi ]hen zel a, a chakna leh a ]hatna a tla
hniam tial tial thei a ni. Hman vat vat a ]ha
ber a ni. EM hman tura siam sa hi thildang
nen chawhpawl miah loh tur a ni a, a siamna
hmanrua atan pawh darthlalang bawm
(glass container) hman loh tur a ni.
(3) EM Compost:
Leidur siam (composting) : Hengte hi
plastic bucket-ah chawhpawlh phawt tur a
ni- tui 30 litres, AEM-500ml, kurtai 300 gm.
A hmaa AEM siam dan ang khan kurtai kha
tui ral ]hak khawpin chawh tur a ni. Tichuan
leidur siamna lai tur hmun hul thlan tur a ni,
kha lai hmuna hnim kha thlawhfai tur a ni.
Thlawhfai hnuah plastic bucketa AEM siam
sa kha leiah khan 5 litre vel kha theh ]het
]het tur a ni. A hnuah bawngek leh
bawngchaw inpawlh kha kutphah benga
chhah chap tur a ni a, tih hnawn bawk tur a
ni. Tichuan AEM kha theh leh ]het ]het a, a
hnuah hnim leh hnah ro engpawh a
chungah chap leh a, AEM theh leh ]het ]het
tur a ni. Tichuan heng thil te hi a
inchhawkin a hmaa tih dan tur kan sawi ang
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 7 - -
khan dah a, AEM theh zelin a san lam kha 4
ft a sang a nih thlengin tian belh zel tur a ni.
Hetia tih zawh hian ]helretpuana khuh tur a
ni, hei hi a awm loh chuan emaw bawngek
sawh kawi emawa a puma zut chhuah vek
tur a ni. Hetiang hian ni 25 chhung dah tur a
ni. Hemi chhung hian thingtuai suih zumin
thil tian khawm kha a chung lamah hawlh
kuak tur a ni, chutia tih chuan a chhunga ro
leh a ro loh en tur a ni a, a lo ro viau chuan
tui 40-50 litres vel i hawlh kuakah khan
chhun tur a ni. Tichuan ni 40-45 chhung
nghah tur a ni, hemi hnuah chuan leidur ]ha
takah a lo chang ang a, thlai hmunah a hman
theih tawh dawn a ni.
A hman dan: }in khat (acre khat) a
zauah leidur siamsa kha 1-4 tonnes a tawk
a, thlai chi thlak hma ni 10-15 chhungin
leiah leh hnan tur a ni.
(4) EM Bokashi : EM Bokashi hi chi hnih
boruak tela siam leh boruak telloa siam a
awm. Boruak telloa siam (Anaerobic
Bokashi) dan chu hetiang hi a ni. A hmanrua
atan chuan favai emaw, vaimim vai emaw,
wheat vai emaw, chhangphut (maida),
buhpawl, oilcake, hnim chansawm,
thingzaina nawi/dip, coconut rah kawr etc.,
bone meal.
(a) Anaerobic Bokashi (boruak tello) :
Heng te hi a siam nan hman tur a ni:
Favai 70%
Oilcake 15%
Bone meal 15%
Tui 20% of total volume of
dry ingredients
Kurtai 3% of water
AEM 10% of water
Favai, oilcake leh bone meal kha
chawhpawlh phawt tur a ni. Tuiah khan
kurtai kha chawh ral vek hnuah AEM nen
chawhpawlh leh tur a ni. Chu chuan Bone
meal, favai leh oilcake chawhpawlha kha
leih huh tur a ni. A tlangpuiah chuan bone
meal, favai leh oilcake chawhpawlh 300kg
leh tui 60 litres leh AEM solution 6 litres leh
kurtai tui 1.3 litres te siam pawlh tur a ni.
Heng thil chawhpawlh hi bawm chhin phui
tak neiah emaw polythene bag phui ]ha
takah emaw dah tur a ni a, ni 10 chhung dah
tur a ni. Chumi hnuah chuan thlai hmuna
hman theih a ni tawh ang. Hetianga siam sa
hi daihlima fun up tlat chunga dah chuan
thla 5-6 chhung a dah ]hat theih a ni. Hemi
chhung hian a hmanna turah hman ngei tur
a ni.
(b) Aerobic Bokashi (boruak tel):
A siamna hmanrua chu Anaerobic
Bokashi leh Aerobic Bokashi hi a inang vek
a ni. Aerobic Bokashi siam dawn chuan a
hmanrua chi hrang hrang te kha
chawhpawlh hnuah daihlimah (inchhungah)
chhuat fai takah chap tur a ni, chu chu buara
hlai fai tak emaw buhpawl in emaw khuh
tur a ni. Chutia tih hnu chuan ni 6 chhungin
thlai hmuna hman theihah a lo chang dawn
a ni. A dah ]hat dan pawh Aerobic Bokashi
nen a inang a ni.
A hman dan : }in khat hmun (acre
khat) atan Bokashi 300-600 kg a tawk. Heti
zat hi lei leh phut dawnin leiah theh darh
tur a ni a, chu chu leiah leh hnan tur a ni. Ni
10 hnuah chauh thlai chi thlak leh thlai ]iak
phun kha tih tur a ni,
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 8 - -
(5) EM-5 :
Hei hi thlai natna, a bik takin a hnaha
natna awm virus, fungi leh bacteria vanga
natna awm control nana hman tur a ni. A
siamna atana thil chawhpawlh tur te chu:
Tui 6 litre
Kurtai 1 kg
Natural Vinegar 1 litre
Spirit (Ethyl alcohol) 1 litre
EM 1 litre
Tui 6 litres-ah khan kurtai 1 kg kha
chawh ral phawt tur a ni. Chumi leh Vinegar
leh Spirit kha chawhpawlh leh tur a ni a, a
hnuah EM nen chawhpawlh leh tur a ni.
Tichuan plastic bur phui takah dah a, ni 7
chhung chhin phui tlatin dah tur a ni. Hemi
chhung hian nitin a chhin kha bouak chhuah
nan vawikhat hawn ziah tur a ni. Ni 7 hnuah
khan EM 5 chu natna laka thlai ven nan a
hman theih ta a ni. Hetia siamsa hi ni 90
chhung a dah ]hat theih a, daihlim hmun
thim laiah dah ]hat tur a ni.
(6) EM FPE (Fermented Plant Extract) :
Hei hi rannung hnar kianna bik a ni. A
siamna hmanruate:
Thlai kung leh a hnah chansawm-
35% of container
Tui 59 % of container
Kurtai 3 % of total volume
EM 3% oftoial volume
Thlai emaw hnim emaw kung leh a
hnah chansawm kha burah dah phawt tur a
ni. Tah chuan kurtai leh tui chawhpawlh kha
chhun tur a ni a, EM kha chhun leh tur a ni.
A bawm kha chhin phui tlata hmun lum lai
daihlimah ni 10 chhung dah tur a ni. Hemi
hnu hian EM chu a hman theih tawh a, puan
fai nem rizai kawr ang chi hian thlitfim tur a
ni.
A hman dan : EM 5 leh EM FPE 2 litres
leh tui 1000 litres chawhpawlh hi ]in hnih
leh a chanve hmun (hectare khat) a zau
atana hman tawk a ni. Ni 15 danah a tui dan
a zirin kah tur a ni.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 9 - -
JAWAHARLAL NEHRU NATIONAL URBAN RENEWAL MISSION
(JN-NURM)
R. K. Thanga, Commissioner & Secretary
Local Administration Department
Govt. of Mizoram
Thuhmahruai :
Kum 2001 Chhiarpuiah khan India rama khawpui (Urban Areas) a cheng chu 285.35
million an ni a. Chu chu a mi cheng zawng zawng za-a 27.8% a ni a, India Independence hnuah
hian mihring a let thuma pung tawh ang an nih laiin khawpuia cheng chu a let ngain an pung
tawh a. Chutianga nasa taka mihring lo pung ta chuan mi rethei pawh a tipung nasa em em a.
Chuvangin khawpuia mihring nasa taka lo pung avanga harsatna hrang hrang lo awm ta chu
buaipuia chingfel turin ruahmanna hrang hrang siam a lo ngai ta a.
India rama khawpui (cities & tovms)
te dinhmun hi khawvela khawpui
kalhmangah pawh a lian ber 2-na
(pahnihna) a tling pha ta hial a. Ram leh
hnam mamawh dehchhuahna tehfung (GDP)
leh ram ]hanna chungchanga 50% chu
khawpuia chengte dehchhuaha ngaih a ni a.
Hetiang kawngah hian khawpui mite chuan
an dinhmun an hriatchian a, ram ]hanna
kawnga sulsutu an nih zel theihna turin
hmasawnna ruhrel (Infrastructure) lam
ngaihven nasat a lo ]ul ta a. Chutiang chu thil
awmdan a nih avangin khawpui thlan bik
neia Programme siam a, hma la turin
Mission Mode” buatsaih chu thil tih
makmawh a lo ni ta a. Chu Mission hming
atan chuan Jawaharlal Nehru-National
Urban Re- newal Mission (JN-NURM) tih a
ni ta a. Chu Mission chu India ram Prime
Minister, Dr. Manmohan Singh-an ni
03.12.2005 khan New Delhi-ah a hawng
(launch) ta a. He inkhawm pawimawh takah
hian India rama mi pawimawh hrang hrang
tel tura sawm an ni. Chutah chuan
Pu Zoramthanga, Mizoram Chief Minister
zahawmtak pawh telin thusawina hun ]ha
tak pek zingah a tel ve a ni. He Mission-ah
hian India rama khawpui 63 thlan a ni a,
Aizawl pawh vanneihthlak takin a tel ve a,
kum 7 chhunga Fund-ruahman lawk chu
Rs. 50,000 crores a ni phawt a, a ]ul anga
tihpun zel theih tura beisei a ni a, Mission
period erawh hi chu kum 2005 chhung a ni
ang.
MISSION KALPHUNG & THIL TUMTE :-
He Mission Programme hi India ram
Independence hnua khawpuite hmasawnna
tur kawnga hmalakna hlawm lian ber ni hial
tura ngaih a ni a. Hei hian sum leh pai lama
intodelhna tur zawnga hmalak te, mipui
vantlang tana thil ]ul (Socio-Economic
Infrastructure) siam te, hmasawnna kawng
hrang hrang (Basic Services) siam chhuah te,
mi retheite chawikanna tur atana hmalak te,
74
th
Amendment-in a phut anga Municipal
Sorkar tihchak leh siam]hat(reform)-a
awmze nei zawka an kal theihna tur atana
sum (fund-a tanpui leh thil ]ul dang
buaipuina tur Mission a ni.
1:2 JN-NURM hi Sub-Mission hlawm lian tak
tak pahnih (1) Sub-Mission fon Urban
Infrastructure & Governance leh (2) Sub-
Mission on basic services to the Urban Poor
ah ]hen a ni a. Central Sorkarah chuan
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 10 - -
Development-in a enkawl ang a, a pahnihna
hi Ministry of Housing & Urban Poverty Al-
leviation in a enkawl ang a, amaherawhchu,
khawpui pakhat chhunga hmalakna tur a nih
avangin thawhhona sang thei ang ber
(Integrated Framework) chhunga hmalak tur
a ni a, State tam takah chuan Department
pakhat enkawlna (Nodalcy) hnuaiah dah a
ni, a hnathawk tak tak tur (Implementing
Agency) atan chuan Department hrang
hrangte ]angho tura ruahman a ni.
1:3 Sub-Mission On Urban Infrastructure
& Governance hnuaiah chuan Water Supply
& Sanitation, Solid Waste Management &
Sewerage, Urban Transport, Road, Highway,
Express-ways, MRTS, Metro projects,
Parking Lots, Development of Heritage Area,
Prevention of Land Slides and Soil Erosions,
Widening of Narrow Streets, Shifting of
Industrial & Commercial Establishment
from the City, etc. te a huam a.
1:4. Sub-Mission on Basic Services to the
Urban Poor hi chu khawpui chhunga mi
retheite chenna hmun leh anmahni
chawikanna tur programme buatsaihna a ni
deuh ber a. Water Supply programme te,
Improvement of Storm Water Drains te,
Community Hall, Child Care Centre siam te,
Community Toilets, Community Baths siam
te, mi retheiten an lei phak ve tawk in leh lo
ngaihtuah pui te, Street lighting te, Health
leh Education chungchang ngaihtuah te a
huam a ni.
2. MISSION HMALAK DAN TUR :-
2:1. He Mission chi hnih enkawl tur hian
Central Sorkar chuan Concerned Ministry-ah
National Steering Group leh Central
Sanctioning & Monitoring Committee te a
din a. Chutiang bawkin State Sorkar pawhin
State Level Steering Committee a din a,
Chief Minister Chairman-na hnuaiah hmalak
tur a ni.
2:2. He Mission hian kum 2025 chhunga
khawpui hmasawnna tur awmze nei tak
(perspective framework) a duang ang a,
chutih rual chuan kum 200506 a]anga
chhiarin kum 7 chhunga hmalak dan tur
ruahmanna a duang chhuak hmasa phawt a
ni. Chutianga hmalak a nih theihna tur chuan
City Development Plan (CDP) siam tur a ni
a, chuta tan chuan Consultant ]ha tak ruaiin
State Sorkarin uluk takin hmalakna bul an
]an tur a ni.
2:3. India rama khawpui lian mihring one
million chin chenna leh chutiang aia tlem
pawh State Capital leh hmun pawimawh
bikte thlanchhuah (Identify) theih a ni a.
Tun dinhmunah chuan Central Sorkarin
khawpui 63 thlang chhuakin chung zingah
chuan Aizawl khawpui pawh telh a ni a.
Chung khawpui thlanchhuahte chu
Identified City tih a ni a; ‘A’ category-ah
khawpui 7, ‘B’ category-ah khawpui 28 leh
C category-ah khawpui 28 dah a ni a.
Aizawl chu ‘C category-ah telh a ni.
2:4. City Development Plan (CDP) siam peih
a nih hunah chuan Central Sorkar, State
Sorkar leh Urban Local Bodies
(Municipalities etc.) ten Tripartite
Memorandum of Agreement (MOA) siam tur
a ni a, chumi hma chuan Sanction-hmuh
theih loh tur niin a lang. ULB neih lohna
hmun Aizawl angah chuan kawng dang dapa
ruahmanna siam hranpa a ngai dawn a ni.
3. KHAWPUI DANGTE BUAIPUNA TUR
PROGRAMME :
3:1 JN-NURM Sub-Mission pahnih bakah
hian khawpui dangte hmasawnna tur
buaipui ]ulin programme lian tak pahnih
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 11 - -
Urban lnfrastructure Development
Scheme for Small & Medium
Towns(UIDSSMT) leh Integrated Housing
& Slum Development Programme
(IHSDP) te ruahman nghal a ni a. Heng
Programme te hi Central Sorkar ruahman
dan chuan 2001 Census Towns-ah te hman
tur tih a ni. A hma lama sawi tawh angin JN-
NURM Sub-Mission pahnih ang deuh chiah
hian hmalak dan tur ruahman a ni a.
UIDSSMT hian hmasawnna kawng hrang
hrang a huam laiin, IHSDP erawh hi chuan
miretheite lam a hawi deuh bik a. Hmalak
dan tur leh hnathawh dan tur pawh JN-
NURM Sub-Missions Programme ang deuh
bawk a ni a. Amaherawhchu, a thawhna tur
hmun (Target Group) a hrang deuh mai niin
a lang.
3:2 Heng programme enkawl tur hian
State Sorkarah chuan State Level
Sanctioning Committee din tur a ni a,
chutiang deuh bawk chuan Central Sorkarah
chuan Central Sanctioning Committee
dinin anni chuan a ]ul angin hma an la tur a
ni.
3:3. Hemi bakah hian Cential Sorkarah
chuan Ministry of Urban Development leh
Ministry of Housing & Urban Poverty
Alleviation-ah Mission Directorate a hranga
dinin Director atan Joint Secretary Level
(Govt. of India) dah tura ruahman a ni.
4. FUNDING PATTERN :
Central leh State Sorkarin 80:20 ratio
in pawisa thawh tur a ni a. Amaherawhchu,
Special Category States tan chuan 90:10
ratio Funding Pattern hman tur a ni. Chu
chuan North Eastern States te leh Jammu &
Kashmir State te a huam ang.
5. MIZORAM SORKAR HMALAK TAWH
DAN :
5.1 JN-NURM chungchang buaipui tur
(Nodal Agency) atan Local Administration
Department chu Mizoram Sorkarin a ruat a,
a tlangpui thuin State dangah chuan Urban
Development Department-in an enkawl
deuh ber niin a lang. A chunga sawi anga
Sub-Mission hrang hranga State Level
Steering Comemittee chu Chief Minister
Chairman-na hnuaiah Committee din a ni a.
UIDSSMT chu Chief Secretary-in a kaihruai a,
IHSDP erawh chu Commissioner &
Secretary, LAD Chairman-na hnuaiah
Committee din a ni.
5:2 JN-NURM Sub-Mission pahnih chu
Aizawl khawpuiah hman tura tih a ni a, a
dang pahnih UIDSSMT leh IHSDP
programme chu District Capital 7 Lunglei
Saiha, Lawngtlai, Champhai, Serchhip,
Mamit, Kolasib te huam tura siam a ni.
5:3. BSUP hmanga hmalakna atan chuan
Aizawl khawpuiah Slum Pockets 73 siam
(Notified) a ni a. Chung hmunte chu a theih
chin chinah enzui (focus) tur niin a rinawm.
5:4 JN-NURM a hmalak tur hmasa ber chu
City Development Plan (CDP) siam a ni a,
chumi siam tur chuan Mizoram Sorkar
chuan India rama Consultancy Firm rintlak
pawl taka ngaih Water and Power
Consultancy Services (India) Limited
(WAPCOS) a ruat a. Chu Consultancy Firm
chuan chak takin hma an la mek a.
Department hrang hrangte tlawhin hmalak
dan tur khunkhan taka titipuinate neiin
tunah hian Final Draft CDP chu peih a ni ]ep
tawh a ni.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 12 - -
CDP buaipui chungchangah hian
Mizoram Sorkar chuan Sub-Committee dinin
Pu Ramhluna Khiangte, Adviser to Chief
Minister (Technical) chu Chairman a ni a,
Member atan Commissioner & Secy LAD,
Engineer-in-Chief, PWD, Chief Engineer,
PHE, Chief Engineer, P&E, Sr. Town &
Country Planner te ruatin Director, LAD chu
Member Secretary a ni a. Anni hian
Department hrang hranga mi pawimawhte
an sawm (associate) ]hin a, uluk takin CDP
an buatsaih dan thlirho ]hin a ni a. Beisei
dan chuan kum 7 chhunga hmalakna leh
senso turin Rs. 1,50,000 lakhs vel zet
ruahman an tum a ni.
Chu Final Draft CDP-ah chuan
khawpui hmasawnna tur kawng hrang
hrang tam tham tak khung a ni ang a.
Department hotuten uluk takin anmahni
chanvo chin ]heuhah Consultant-te hi
thurawn an pe a, tuna beisei dan chuan
September thla chhung ngeiin CDP buatsaih
fel beisei a ni a, peihfel a nih veleh Minitry of
Urban Development, Govt, of India-ah
thehluh tur a ni; (SLSC, Mizoram in a
approve hnuah).
5.5 DETAIL PROJECTREPORTS (DPR)
Central Sorkarin CDP a pawm hunah
Department ten hna pawimawh hmasa
(priority schemes) thlangin, Detail Project
Reports buatsaih tur a ni ang. Hetianga DPR
buatsaihna kawngah hian Implementing
Department ten harsatna an neih chuan
Consultant rawih phalsak theih an ni ang a.
Consultation Fee chu Central Ministry
a]anga hmuh let (re-imburse) theih tur a ni
ang.
5:6. DISTRICT CAPITAL LAM :-
District Capital-a UIDSSMT leh IHSDP
buaipui turin Mizoram Sorkar chuan Deputy
Commnissioner te Chairman-na hnuaiah
District Level Committee a din tawh a. Anni
pawh hian rei vaklo a]ang hian hma la ]an
thei tura beisei a ni.
6. HNUKHARNA:
He Mission pawimawh tak hi tun
dinhmunah chuan Local Administration
Department-in a enkawl mek a. Amaherawh
chu, chak zawka hmalak angaih dawn
avangin State Sorkar pawhin heng
programme te buaipui tur hian Urban
Development Department thar siam turin a
ruahman a, hun reiloteah Urban
Development Department tharin chak
zawka a buaipui theih beisei a ni.
Tun hun a]anga kum 67 hnuah
chuan he Mission thil tum, khawpui
chei]hat, a theih ang kawng kawnga hmalak
a nih dawn avangin Aizawl khawpui leh a
dang thlante hi lang thei khawp hmasawnna
lukhum an khum tlan theih ngei i beisei ang
u.
JN-NURM chungchangah hian Central
Sorkarin Guidelines felfai tak a siam a, State
Sorkar pawhin kawng hrang hrangin hma a
la mek a. Chin chang chiang zawk hre duh
tan WWW.-Urbanindia.nic.in website-ah en
theih a ni a. Chubakah Department-a
thawkte pawh remchang anga biak rawn
theih an ni e.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 13 - -
THLAI CHIN PAWLH CHI LEH AN INCHAWM TAWN DAN
R. Zoramthanga,
Asst. Agril. Information Officer,
Directorate of Agriculture
Aizawl, Mizoram
Kan thupui ‘Thlai chin pawlh chi leh an in chawm tawn dan’ tih hi a pawimawhin Loneitute
tan pawh ]angkai tak tur a nih ka ring a. A thupui hian a huam zauvin, sawi tur pawh a tam
thei hle a. Tun ]umah hian Serhuana thlai dang chin pawlh” tih lo sawi dawn ila. He thupui
hi Mizorama Kut hnathawktute tana ]angkai tak tur a nih dawn avangin he thupui hi kan
thlur bing dawn a ni.
Mizoram-ah hian Ser huana thlai
dang chin pawlh nachang kan hre ]an ve ta
a, mumal taka chin pawlh erawh chu kan la
tlem hlein a hriat theih a ni. Ser hi a chin
tirh lam Kum 3, Kum 4 chhung emaw hi
chu an la len vak loh avangin an inkar hi a
la awl zau ]hin a. Chuvangin, hetih lai hian
thlai dang chin a remchang em em a.
Thildang chin loh chuan hnim te a ]o chak
hle a, lei a lo sak a, lei a da duh em em a ni.
Hetianga thlai dang han chin pawlh hian
]angkaina tam tak a nei a, chungte chu :
1. Sum hnar ]ha tak a ni thei.
2. Leilung luangral tur a veng.
3. Hnim ]o tur nasa takin a ti
]huanawp
}angkaina leh ]hatna tam tak nei
mahse, fimkhur taka hmangchang nei taka
tih loh chuan thil pawi tak a thlen thei ve
thung. Chuvangin, fimkhur tak leh ngun
taka mithiamte kaihhruaina ang zel
chauhva tih tur a ni. A chhan chu kan thlai
chin pawlh te kan ngaihtuah lutuk na
lamah khan Ser lam kha kan lo hlamchhiah
der thei a ni. Tin, a tih dan kan thiamtawk
loh chuan kan thlai chin pawlha khan
lei]ha a heh lutuk emaw a nih chuan Ser
khan nasa takin a tuar thei ve bawk a ni.
Leh lamah, hlawk viaua kan inhriat rualin,
leh lamah kan Ser ten an chhiat phah ve
der thei bawk a ni. Thiam taka kan chin
pawlh erawh chuan thlai chin pawlh hi a
]angkaiin, a hlawk thei hle a, leilung siam
]hat nan pawh a ]angkai thei hle a ni.
Mizoramah hian Ser leh thei huan
siam hi kan uar sawt khawp mai a. Garden
Coloney, New Land Use Policy leh Jhum
Control te kan ti a. Tunah pawh Mizoram
Intodelhna Project (M.I.P) tih mek a ni.
Heng eizawnna ngelnghet kan han siam
dawn pawh hian Ser leh Thei huan siam te
hi a pawimawh pawl leh kut hnathawktu
te pawhin chin tura kan thlan a ni ]hin a.
Thlaidangte Ser huana chin pawlh
kan thiam chuan, Ser rah hma chuan sum
hnar ]ha tak an tling thei a. Chuvang
chuan, ngun taka thlai leh Vegetables-te
Ser la tet laia chin pawlh dan zir hi a
pawimawh em em a ni. Mizote hi a
tlangpuiin, mahni intifing chi kan ni emaw
tih tur a ni a. Ser kar awlah thlai dang chin
theih a ni tih kan hriat rual rualin ]henkhat
chuan kan duh chin kan tuh leh mai ang tih
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 14 - -
a hlauh thawn awm deuhva. Kum hnih
khat han chinpawlha Ser te an thih duak
loh chuan a pawina a awm hiei nem, kan ti
pang pang ang tih a hlauhthawn awm deuh
bawk a. Mahse, a tih dan phung, a principle
kan zawm loh chuan, nakinah keimahni
tan, kan ser tan a la pawi thei dawn a.
Chuvangin, a tih dan phungte kan
hriatchian a, kan zawm a ]ul a ni.
Thiltum chi hrang hiang neiin Ser huanah
hian Thlai a chin pawlh theih a. Heng
zulzui deuh hian a thliar theih awm e :
1) Cover Crop : Cover Crop-te hi -Vaimim,
French Bean leh adangte an ni a. Hetiang
thlai chin pawlhin a tum bulpui ber chu
Sum hnar atan a ni a. Chubakah chuan lei
an khuhin, an zar hliah a. Lei chunglang,
lei]ha luangral tur atan leh lei tihnawngtu
atan a ]angkai thei hle a ni. Tin, hnim nasa
takin a ti ]huanawp thei bawk a ni.
2) Green Manuring Crop: Hei hi chu lei ti
]ha thei thlai chin chi entirnan - Behlawi,
Bekang leh Be lam thlaite hi an ni a. Lei ti
]ha thei thlai chin a, a hringa a kung nena
leh pawlh mai chi hi a ni. Hetianga thlai
chin hi lei chhiatna hmunah a ]angkai thei
hle a ni. Fur ruahtui tlakah tuh a, a par hma
leh a rah hmain, ruahtui hul dawnah lei
nen an leh pawlh ]hin a ni.
Ser huana thlai dang chin pawlh tumte
chuan hengte hi hriatreng tur a ni:
1) Kan thlai chin pawlh kha lei]ha heh
tak thlai a ni tur a ni lo. Reilote atan sum
hmuh nana chin a nih avangin Ser-in engti
kawng mahin a tuar tur a ni lo.
2) Lei ti ]ha thei, Be lampang chi chin
hram tur a ni.
3) Chawhphut vak vak ngai chi thlai
chin tur a ni lo.
4) Ser tet lai, Kum 3 kum 4 chhung vel
chauh tih tur a ni.
5) Tui mamawh tam lutuk thlai a ni tur
a ni lo.
6) Zar liailuai lutuk thlai chin pawlh loh
tur.
7) Ser-ten an tawrh phah lutuk tura
thlai dang chin pawlh tur a ni lo.
Heng kan tarlan a]ang hian Ser
huana chin tur thlaite thlan thiam a
pawimawh hle tih kan hre mai awm e. Ser
huan awmna a zirte, tui awm leh awm loh
te pawhin thlai chin pawlh tur a hril thei
hle awm e.
A hmasa berah chuan lei ti ]ha thei
thlai leguminous crops - Entirnan : Be lam
thlai chite hi Ser huana chin pawlhah
chuan a ]ha ber mai a ni. Tin, heng bakah
hian chawhmeh, thlai hnephnawl ho (vege-
tables) hi Ser huana chinpawlh atan an
hman ber chu a ni.
Kawngpui bul maia Serhuan neite
chuan chawhmeh thlai, entirnan - An]am
te, Knolkhol te, Changkha te leh a dangte
an chin pawlh thei ang. Kawngpui a]anga
Ser huan hla deuh nei tan erawh chuan thil
chhe har deuh, entirnan - Dailuah te, Motor
Channa te, Bete te, Behlawi te chin thung
tur a ni.
Kut hnathawktu tam takte erawh
chuan thlai hnephnawl lam ni lo, thei
lampang, thar hma chi, sang tak chi ni lem
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 15 - -
si lo ang chite hi an thlang thung.
Lakhuihthei leh thingfanghma te hi thei
chin pawlh chi lar deuh chu an ni. Hetianga
thei dang kan chin pawlh chuan inhlat tak
takin Ser zar hliap lo tura chin tur a ni. Ser
a lo rah ]an ta tihah paih fai leh vek tur a
ni. Balhla pawh hi a chin pawlh theih a,
mahse, hei pawh hi Ser zar hliah lo turin
inhlat takah phun tur a ni.
Balhla hian tui a heh luat tuk
avangin Ser-in a tawrh phah thei a.
Chuvangin, Balhla kan phun dawn pawhin
khat takin phun tur a ni. Tin, zing lutuka
phun chuan an zungte pawh a intawk thei
a, chaw hip/ei tur an intibuai thei hle
bawk.
Kan Ser huanah eng thlai pawh chin
pawlh dawn ila, kan hriattur pawimawh
em em mai chu lei]ha (fertilizer) hi a ni.
Duham tak maia thlai kan chin a, lei]ha
(fertilizer) kan pek si loh chuan serin a
tuar thei a, chuvangin, lei]ha (fertilizer) a
mamawh tawk pek zel ]hin tur a ni.
Ser huana thlai chin pawlh chi hauh
loh an awm thung. Wheat te, Vaimim te,
Buh te, La te ang hi chin pawlh reng reng
loh tur an ni. Lei]ha an heh lutuk a, Ser
chaw hip/ei tur kha an hip/ei zawh sak
ang a; Ser-in a tawrh phah zek thei a ni.
Tin, Vaihlote, Bawrhsaiabe te pawh
chin pawlh tur a ni lo. Ser zung natna
hlauhawm tak an thlen thei a ni.
Awle, thlai chin pawlh chi leh an
inchawm tawn dan tlem ka rawn sawi te hi
kut hnathawktu ten chhawr ]angkai i tum
]heuh ang u.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 16 - -
MAUTAM LEH SAZU HMACHHAWN DAN TUR
- K. L. Buatsaiha
S.M.S (P. P)
Mautam leh sazu puang chungchang chanchinbuah kan hmu ta zeuh zeuhva. Mautam
leh Sazu, thangnang etc. puang a inrual ]hin hi a mak hle a, khawvel hun inher zela thil lo
thleng (natural phenomenon) chi khat a ni. Chutih rualin kan chawpui ber Buh, sazuten an
seh zawh ]hin avangin buaipui a ngai tlat a. Sazuin buh an seh tih lai tak hi ]henkhat an hmin
theih lohna a ni a. Ka sawi uar duh lai tak pawh a ni.
Mi ]henkhatte'n Sazuin maurah leh maupar an ei a, an lo pung ta hluai ]hin niin an
ngai a, Hei hi a dik ber lo mai thei. National Plant Protection Training Institute (NPPTI)
Hyderabad-ah khuan Rodent Specialist Dr. Mohan Rao-a hovin maurah leh maupar hmangte
hian Laboratoy-ah sazu khawiin experiment an lo bei tawh ]hin a. Maupar leh maurahah
hian chaw-e.g protein (amino acids etc.) te chu an awm ve ngei a; mahse, inthlahpun hluaina
tur thil danglam an hmu lova; an sazu khawite pawh a pangngaiin an ]hangin an
inthlahpung ve mai a ni. Heng chang lo pawh hi zir bingna chi hrang hrang an nei reng a ni.
Sazu hi rannung inthlahpung chak tak an ni hrim hrim a. Sazu pui pakhat hian vawi
khatah no paruk, a nu 3, a pa 3 a nei a, chaw an hmuh ]hat chuan thla thumah no an hring
leh mai zel. An pun chak dan chu hetiang hian entir ta ila :-
Sazu pui khat (F-1)
F = Female (a nu)
No neih vawikhatah M = Male (a pa)
3 M 3 F
(3 months)
6 months
9 M 9 F
9 months
27 M 27 F
1 yr
81 M 81 F
Total :- 6+18+54+162= 240 Nos.
Kum khatah Sazu nu (Sazupui) pakhatin thlah 240 a nei thei a nih chu. Pui za chuan
24000 kum khatah an thlah pung dawn tihna a ni.
Amaherawhchu, khawvela nungchate inbuk tawka awma ‘ecological balance awm
turin ineichhawng chi-ral (natural enemies) e.g., Mu, Rul, Sanghar, Sihal, Zawhte etc., Sazu
awm mai mai hmu ]ha thei der lo te hi an awm ve a. Chuvangin an pung hluai thei mai bik
lova.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 17 - -
Anmahni te pawh an insuatin an inei ve bawk a; a pain a note a ei ve ]hin bawk.
He ecological balance hi engti kawng emaw taka a lo her danglam a, an ral-te an lo
kiam a, chaw ]hate an tlakchham si loh chuan an lo pung ta tual tual ]hin niin a lang a. Sazu
chang lo, Thlangdar, Thangnang, Khau, etc te pawh an puang ]hin a. A chhan leh a vang lam
kan ngaihtuah rualin engtin nge kan lo hmachhawn ang tih hi a pawimawh ta ni.
Kum 1959-ah khan Reiek khuain Mautam an hmachhawn dan Zaram Loneituah
vawikhat chu ka ziak tawh a, tlem sawi nawn leh ]hain ka hria.
Khami kum khan Reiek khua chuan lo “thlawhma” ualau leh ou (compact area)
takin an la a. Fur hlo thlawh lai a]angin tur an chah a, thang leh mangkhawng an kam bawk
a. Favangah lo chu mau phel phawk phawkin an hung put mai a, a awng lai laiah thangte an
kam a. Khawtlangin tur chah ni an siam ]hin a, Maurah paih darh nite an siam bawk a. Buh
hmawr a eng ]an tihah phei chuan lovah an riak chawt mai a. A seng theih ]an tih a]angin an
seng ta huai huai mai a. Khaw ]henawm seng tur nei lo chungkhat lainate nen buh lu an chuh
a, buhkham-kum dang ang thovin-an thar a ni.
Mi tam takin zan khat thil thua buh an fai duak maite hi sazu tih niin an ngai thei lova,
Bawkbawn pawh sazua chang ta hiala ngaite an awm a, Mahse, heng hi ngaihdan a ni mai a.
Sazu hian an ei aia tam daih an seh chhia a. An ha a zat avangin thil an seh an seh mai ]hin
(Rodent =Ro-dent =Gnawing-teeth). An ei let za tam hi an kua (burrow) ah an pu lut bawk.
Chuvangin an kuaah hian thil a tam em em.
SAZU KUA (BURROW)
Ground Level Lei chunglang
A kawpui A hlet
(main tunnel) (Secret exit tunnel)
Store House
(Chhek In)
Burrow
(Tawmkuk)
Burrow
(Tawmkuk)
Burrow
(Tawmkuk)
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 18 - -
An kuaah hian buhvui bo ta duakte
pawh kha an chhek lut ang tih a rinawm,
Artuite pawh hi keh miah lovin an thlen zel
mai, an ti pe hen hun chuang lo.
RAWTNA :- (i) Mautam sazu hi chu
khawtlangin a buaipui (community
approach) a ngai. }anruala ]an tlan a ngai
a ni. Nakum (2007) ah chuan ]ai ( buh thar
rang) hlir pawh ching dawn ila, Reiek
khaw tih dan kan sawi ang hian beih ni se.
Tunah pawh hian ram lam leh in lamah
sazu an puang ]an a; kiltin a]angin report
kan dawng tawh mai a. In lama tûr chah
turte chuan fimkhur takin chah ni se, Zan
lama kan chah (bait material) te kha sazu
thite nen zingah ar leh ran vulh dangten an
ei loh nan vai khawm vek zel ni se.
(ii) Sazu kua hi a hlui leh luahlum lai a
awm thei a, an tam leh tam loh a zirin sazu
tam lam (population) hi chhut theih a ni.
Eg. Thlawhma or ram 1 Ha (2 ½ ]in hmun)
ah kaw luah lai (live burrow) 20 a awm
chuan an population pangaia ngaih a ni a,
A aia tam (]in 1 hmunah 8 aia tam) a awm
chuan ngaimawh awm tham an ni tihna an
ti ]hin. Sazu kaw survey/burrow identi-
fication te hi neih ni se.
Sazu kaw urna (Alluminium phosphide,
eg., Celphos, Quickphose) hmangten an
kuaa sazute hi suat theih an ni. Heng
sazute hi ram ]henawm Bangladesh leh
Myanmar a]anga rawn tleh lut huk nilovin
ram chhunga inthlah pung an nih ngei a
rinawm avangin kumtluana sazu suat hna
thawh hi a ]ul a ni. Buh ching lo thei loten
thar rang-]ai-chin ni sela, hlo thlawh lai
a]angin tûr chahin thangte kam ni se.
(iii) Thlawhma hi fai taka vawn tur a ni.
Hnimah hian ral an zual bik. Hlo thlawh
zawh hnuah pawh uluk taka vil ni se.
(iv) Thlai dang Vaimim, Bekang, Alu te chin
uar lehzual ni se, chaw chi dang Bal,
Kawlbahra, Pangbal, leh Buhtun te pawh
ching uar ila, thingtlang deuh supply
kudam ]hutchilh lohna hmunah phei chuan
a pawimawh leh zual awm e.
(v) Mautam tuar turte hi thingtlang
chengker lam an nih dawn avangin
Baffacos sum hmangte hian buhfai
thlaveng tur dahna “Rural
temporary/transit kudam” te sak sak ni se.
Buhfai pawh ]hal laiin dah ni sela.
(vi) Heng thingtlang chengker zawkte tan
hian inhlawhna Tamine/Baffacos relief
siam sak ni se. Hnathawh tur pawh
khawtlang leh ram tana ]angkai tur
ruahman sak ni sela. Annniho hi a leina tur
sum mamawh ber berte an ni leh bawk
dawn a ni.
(vii) Buhvui intheh thil (pum) tawh, a
hmawr a eng ]an tihah hian chi tui 2-3%
(2-3% salt solution) in kap ila, buh hi
hapta hnih velin a hmin hma thei an ti a;
buh hmin tih chak nan a ]ha ang. Chi tui
3% tih awmzia chu chi 3 gm tui 1 L-ah telh
a ni. (=Tui ]in 10 chi ½ kg approx).
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 19 - -
KAN THLAI CHI TUH/THLAK HOTE HI ENG
CHEN NGE AN DAM THEIH
H. Joela
S.O-cum-S.A
Directorate of Agriculture
Kum zabi 19-na ni eng chuan kawl a liam fel chiah, unau hmelhai kan tih ang velah
hian ]hiandun pahnih, Chanchin]ha (Gospel) leh Zirna (Education) chuan Zoram an rawn
riak lut ve hlawl mai a. A tuk khua a rawn var a. Kum zabi 20-na kawl a eng tih a]angin
thapui thawhin Zoram an fangdun ta a. Zirna hian zofate kawm dan a thiam bik emaw ni tih
turin mipuiin an bawr leh zual a “Zirna leh thiamna neih loh chuan maubul sipaia ]an
rengna, BA loh chuan kawltu chawia nitin ram ]uan chauh chu hmabak awm chhun a ni” a
tih te chuan mipui beng a verh hle mai a. Zirna leh thiamna neih chu Lal]hutthlenga ]hut tir
theitu, Vaihmite seh leh Vangvat zuk pumpelh tir theitu, ramvak kher lova sa kah theihna, lui
kal kher lova Sangha man theihna a nih zia a sawi hote chuan mipui beng a verhin Sadai ek
hmeh pumpelhna kawnga kal chakin mipui an inhawrkhawm ta chum chum mai a ni.
Amaherawhchu, kum 50 zet min chamchilh hnua kan thlir let erawh chuan, ramdanga veh
bur khawn ngailo intodelh hnam ni ]hin kha ramdang thawh chhuah sa ringin kan lo awm ta
a nih hi. Kum 50 dang a liam leh hnuah kan harh chhuak dawn ta chauh niin a lang. Hetiang
taka zirnain kan thluak min suk sak (brain washing) nghawng kal zelah chuan kan mamawh
ber Buh leh Bal kan chin hote hi ramdang a]anga lo lut chu tui bik riau leh ] ha bik riau ah
kan ngai a, Kan Nu leh Pa ten, arpui tuilai aia an ngaihsan ni ]hin, Dailuah te, purunsen te,
Alu te leh Chana te chu ramdangte chin bikah kan ngai emaw tih turin kan hlamchhiah der a.
Kum 1995 vel a]ang khan mi taima fal deuh ten an han ching chhin a. Kan ramah a lo chin ve
theih reng tih kan hmu ta a. Amaherawhchu, a bulpui ber mai, kan thlai chi tuh leh thlai chi
thlak hote erawh hi chu a chanchin zir tumna emaw leh hriat tumna kan la nei chuanglo a
nih ber hi. Eng chen nge an dam theih, engtia dah ]hat (vawn him) tur nge a nih? tih lam phei
chu kan thinlungah a lang pha lo ni bein a lang. A chi chhuah tura ching ]hin corporation
hoten an funna (packing) a an tarlan chu Bible ang thawthangin kan ring tlut mai niin a lang.
Tunhma lam deuhah khan opposition party ten Ruling party vuak nan hman a nih zeuh zeuh
tawh kha. Hetiang hi kan nihna a nih avangin, helam kawnga ngaihdan thar kan neih theih
nan a khuh hawnna ang deuh chauhin tarlan a ]hain ka hria. A tlangpui thuin thlai chi hi
kum khat leh a chanve dam zolo an awm lo. Bible-ah pawh tarlan a nih hi; hetiang in “A kum
ruk kum chuan kum thum chhung atan rah a chhuah ang. Tin, a kum riat kumah chuan…. in
ching ang a..” (Lev-25:21-22.O.V. Ref 10V.0033/ 2003) tiin. Kum 6 nakuma an thlai chi thar
kha, a kum sarih kumah ching lovin a kum riatna kumah an ching dawn tihna a ni. Kristiante
chuan Bible tluka nemngheh puitu ]ha kan neilo a ni lawm ni?
Thlai chi dam rei zawng hi a sap]awng chuan Viability an ti a. Life span emaw life
period an ti lova. a ]ha tawh lo leh chintlak loh sawi nan expire hmang lovin Invalid an ti
bawk. Invalid tih hman a nih zawk nachhan chu, thlai chi hote hi nunna nei, zawi zawia an
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 20 - -
]hatna a tlak hniam vang a ni a. Zankhat
thil thuah an chhiat thut ngai loh avangin
expire an hmang lo. Chutiang chuan, viable
period emaw valid upto tih hian a tarlan
chu, a chanchin tar lan a nih ang ngei hian
a ]iakin rah a chhuah ang a, valid tarlan
piah lamah erawh chuan a nih tur ang a ni
phak reng ang tih sawi ngam a ni lo” tihna
ang deuh a ni. Sawrkar hnathawk ten
pension hun kan neih nen hian a tehkhin
theih awm e. Entirnan, thlai chi pakhat chu
a tuamnaa inziak (label ) ah chuan, dt. of
packing - 30.12.2001. valid upto 30.9.2002
tiin in ziak ta sela 3.10.2002 ah chuan a
]iak thei tawh miah lo tihna a ni lo. Kan
sawi tawh angin zan khat thil thu maiah an
thi thut thei lo tih i hria ang u. Sawrkara
hnathawk hote pawh hi kan pension veleh
hman tlak kan ni ta lo hulhual a ni lo,
]henkhatte phei chu pension hma a la ]ha
zawk emaw tih mai tur kan tam mai. An
ngaihtuahna leh an remhriatnate chu a la
]ha mai thei. Mahse, tha leh zung a chak
tawh lo a, pension hma a tluk pha tawh lo
ang bawk hian thlai chi pawh hi valid an
pelh tawh chuan an nihna a ]ha famkim tih
a sawi tawh lo a ni.
Awle, kan thlai chi damrei lam chu
hetiang hian lo larlang ila:
a) Thlai kan phun hote : Hengho hi a chi
leh a kung kawlawm a]anga kan chin hi a
in zah thuak a. A ]iak a]anga kan neih hi a
tlem zawk an ni. Serthlum hi hapta hnih
pawh a dam zo meuh lo, awlsam zawngin,
chi tumatu kawr a him chhung chauh a
dam a ni.
b) Legume Crops (Kawm neia rah hote):
Bepui. Bete, Bekang, Behliang, Behlawi,
French Bean, Chana, Dailuah, Kelek chana
etc., Hengho hi an damrei theih lam a
inrual khat tlang hlawm hle a. Kum 2-
an dam thei.
c) Cereal Crops: Vaimim, Faibar, Buh,
Wheat, Buhtun, Puakzo etc. An damrei lam
a inthlau fur hlawm a. Kum 1½-4 thleng an
dam thei.
d) Cucurbits (Gourds): Berul, Changkha,
Awmpawng, Dawnfawh, Hmazil, Maipawl,
Um ei etc. hote hi an ni a. Anni ho hi
damrei thei bera ngaih an ni a. Kum 2-5
thleng an dam thei.
e) ColeCrops: Zikhlum, Parbawr, )colli-
Knol Knol etc. an dam rei lam a in ane
11.1112' viau KL11n 3 thleng an dain thei.
f) Thlai rimna hotc: Purun sen, Purun var.
Celery, Dhania, Lengser etc. Heng ho hi
khaih lak awm lova chin chhunzawn reng
an nih avang hian an chanchin helam
hawia sawi vak tur a awm lo. Thlai dang ai
chuan dam reilo deuh tura ngaih an ni,
Heng tarlan tak kaihhnawih ah hian,
kan hriat ve ngei tur a awmin ka hria a.
Chungte chu:
1) A vawn him dan : Vawn him dan hian
awmzia a nei thui em em a, heta tarlan
hote pawh hi uluk taka vawn himna hnuai
a mi a ni tih hria ila.
2) Validity: Kum 1½ dam tling zolo an
awm lo i ti si a, thlai chi in pack-ah hian
validity an tarlan hi a va rei silo ve? i ti mai
thei. Tunlai thiamna hi a sang tawhin kum
tam tak chhung chhelo pawhin a tih theih
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 21 - -
tawh ang. Amaherawhchu, thlai chi hi
lungtum emaw, thir tum ang mai an ni
lova, Sik leh Sa avang leh kan sawng-
bawlna lamah te, a thiarvelna a]angte leh
vanduaina kawng hrang hrang a]angin
hliam a tuar thei a. A siamtute (chingtute)
tana invenna tur ni pah fawmin. The
Indian Seed Act 1965 chuan a rei ber atan
thla 9 chhung ni turin bituk siam a ni ta a
ni. A thlai a zirin hei aia reilo pawh a awm
thei bawk. A tuamna a phui ]hat viau
chuan validity hi thlah dul deuh mah ila a
pawilo. Chuktuah huan leh ram zau taka
chin tur hi a funna a inang lova. Ramzau
(tam tham) deuha chin tur hi chu valid an
tarlan hote pel tamlo se.
3) Thar hlawk leh thar rang : High
Yielding and early varieties : Hengho te hi
kan lo chin ]hin aiin an dam reilo a, vawn
uluk an ngai hle bawk.
4) Universal truth (Pathian buk lung):
Mihringte nun kawng hi hahthlak tak ni
turin Pathian hian a duang emaw tih mai
tur a ni a. Tleirawl mut tam ngaih lai takin
lehkha zir a ngai a, upat hnu, mut hilh tawh
hnuah lehkha zir a ngai tawh lova. Mahse,
zun ram thiara thawh sek a ngai lawi si.
Hetiang zulzui deuh hian quantity (tam
lam sawina) leh quality (a ]hatna lam) hi
an inbuk tawk hle mai. Quality a rih viau
chuan quantity a zang a, quantity a rih viau
chuan quality a kang ve leh hle thung a ni.
Chumi awmzia chu, a thar hlawk chu a tui
lova, a tui chi chu a thar tam ngai lo.
Pangpar pawh a mawi apiang a enkawl a
har a, an pung chak lo.
5) Hun dik tak (Prime time): Engkim
mai hi a hmun tur dik taka dahin a tum dik
taka lak khawm tur a ni. La hmin ]ha lo leh
a pisil deuh hote, duh huna lak khawma
dah ]hat ve satliah ringawt chu tuna kan
sawi hian a huam velo tih hriat tur.
6) A thlukah buai suh : Hnampuiho
chuan “a tuamna a ]hat leh mawi em
avangin a chhung chu a ]hat ring ringawt
suh” an ti a. A bawm mawi ringawt mahse
a ]ha vek ang tih ring lo turin min duh a.
Hei hi fimkhur a ngai khawp mai. Nikum
hmasa lama Department-in kan leiah
hetiang hi a awm tawh a. Chuvangin a
thlukah i buai lo ang u.
Chinghne beram vun sin: A thluka buai
min duhsak lo ang bawkin a tuamna,
funna, bawma thu in ziak hote hi rawlah
neih tur a ni lova, pawm mai tur a ni hek
lo. Chinghne beram vun sin a ni thei. A thu
in ziak hote hi chu duh duha tih danglam
theih a ni tih hriat tur a ni a. Kum hmasa
lama an pack hralh bang an neih chu kum
3 hnuah bawm danga thunin thar tak anga
lan tir theih a ni.
Air tight (Phui taka char beh): He thil hi
ngaihthah hauh tur a ni lo. Pawn lam
boruak lut lova char phui ] hat chuan chhe
mai lo tura ngaih a ni. A phui ]ha a ni tih
hriat awlsamna ber chu, a phui ]hat chuan
a puar pap ang. Chuvangin, hmawmsawm
an pack hote; Cheese Ball, Little hearts,
potato chip etc., i lei dawn chuan a puar
pap lo chu lei lo mai rawh. A thep chuan
pawn boruak a lut tihna a ni a. Hnawng a
luh chuan Fungus a lut thei tihna a ni a.
Heng Fungus-te hi kan huat theih avangin
a hlauhawm a, lei lo mai rawh.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 22 - -
Chutichuan, pawisa kan sen thlawn mai mai loh nan fimkhur taka tih tur a ni a.
Chinghne beram vun sin leh mawi taka a thluk siam hoten min bum mai mai loh nana tih
dan ]ha ber chu, a bawm kan phelh ang a, kan ching chhin hmasa phawt tur a ni.
Tunlai thiamna (Modern Technology): Hnam changkang zawkte chuan Agriculture
lama hmasawn tur hian thapui an thawh nasa hle a. Sawrkar bakah mimal pawhin an bei
nasa hle mai. America ramah khuan hnaruak panga awmah 3 chu Agriculture leh a
kaihhnawih a ni e, an tih chu. Tunlai thiamna ]angin nget lo tur leh chhe mai lo tura fun
(pack) hmuh tur a awm ta nual a. Heng hote hi, “kitchen garden pack” an ti a. Heng hote hi
chu ]ha rei bik tura ngaih an ni. Zawimuanga an ]hatna tlahniam an ni tih kan sawi tawh a.
Eng anga sawngbawl pawh nise, kum 4 pelh chuan ching lo ila, a duhawm zawk.
A tawp ber atan chuan, kan thlai chin hote hi nunna nei, keimahni ang an ni tih
thinlunga vawng reng chungin chingin, enkawl ila, a thlukah buai lovin, beram vun sin hote
laka fimkhur takin hma ila ang u.
Misualte bumna pumpelh hi awlailo tak a ni. He khawvel hi zawng misualte vanneihna
ram a nih miau avangin fimkhurin ‘lutuk’ neilo hial sela a ]ha ang. ‘Kawi pawh a kawm a ]hat
leh a rah a ]ha kan ti a nih kha. Hnam changkang hote chuan an chin tur an thlang ulukin
buh chi pawh a fangmal te tein an thlang chhuak ]hin an tih chu. Kan tha sen a thlawn loh
nan leh kan thar tam theihna tur bul]hut chu a chi kan tuh/thlak a ni tih kan hre tur a ni. A
]iah hnuah enkawl chu a thawh thumna chauh a ni tih kan hre tur a ni. Chutichuan, kan
thupui ber a tan, “A bul ]an that chu a chanve zo ang kan ni” tih hre rengin hna i thawk ]hin
ang u.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 23 - -
KANAAN RAM, RAM THIANGHLIM (ISRAEL)
C. Thansanga,
Joint Director (LUB)
Agriculture Department,
Mizoram
Tin, Lalpan Abrama hnenah chuan “I khaw lam ata leh i laichinte ho zing ata leh i pa in
ata chhuak la, ram ka la entir tur che lamah kal rawh”. (Gen. 12:1)
“……… Kanaan ram kal turin an chhuak a, tin, Kanaan ram chu an thleng ta a”.(v-5b)
Tin, Lalpa chu Abrahama hnenah a inlar a. He ram hi i thlahte hnenah ka la pe ang.” a ti a.
(v-7).
“…….. He ram hi Aigupta lui a]anga lui lian pui (Euphrates lui) thlengin I thlahte ka pe tawh.”
(V-18).
I mi tirhna ramah chuan kan kal a,
hnute leh khawizu luanna a lo ni ngei mai;
Hei hi a rama thei chu a ni... Grep rah bawr
khat, a ]ang chawpin an sat chhum a, tiangin
mi 2 in an zawn a, pomgranet te leh
theipuite pawh an hawn bawk a. Enthla tura
kan va fan chhuah ram chu ram ]ha tak a ni
a,..... hnute tui leh khawizu luanna ram chu.
(Number 13:23-27).
AgriTech 2006 (International
Agriculture Exhibition) vawi 16-na Tel Aviv-
a 9
th
- 11
th
May, 2006-a neih chhim turin
Agricullire & Horticulture Depart-ment
a]anga kal zingah ka tel ve a, a vanneihthlak
hle. A chhan chu Pathian meuhin Israel-te
tana Abrahama kaltlanga ram a pek ngei
mai a taka ka han fang ve thei hi vannei ka
inti hle a ni. He AgriTech a an thupui chu
GROWTH-ITS ALL IN YOUR HANDS”
(Hmasawnna hi I kutah liau liau a awm) tih
a ni. Hetah hian Firm hrang hrang 200
chuang lai an rawn inpho chhuak a, an thil
thiamte an rawn entir a ni. Khawvel hmun
hrang hrang a AgriTech angin mithiam leh
loneitu ten an rawn tlawh nasa hle mai.
Agriculture leh a kaihhnawih thil tam tak
thlai chi a]angin a sengna khawl/hmanrua
tam tak changkang leh thiltithei tak tak an
rawn entir a ni.
Israel ram chu 21,000 Km
2
chauha
zau a ni a, Mizoram aiin 87 KM
2
in a te zawk.
Mihring maktaduai 7 vel an awm. Israel in
Independent a hmuh kum 1948 hun lai aiin
tunah hian mihring a let sawm (10) in an lo
pung ta. A ram pumpui hmun thuma ]hena
hmun hnih aia zau zawk hi Thlaler (Arid &
Semi climate) a ni. Tuna an luah hi Lalpan
Mosia hun laia ram a pek aia zim daih a ni.
Israel ram dung sei zawng hi 500 Km a ni a,
a vang kiar Iai berah 150 KM a ni.
Israel ram hian Agriculture lamah
chuan khawvelah a sang ber nih an hauh
tawh a ni. Agriculture bikah thawktu 70,000
vel zet chhawr an ni a, an ram hmun zaa
]hena sawmhnih (20%) khu thlai chinna
hmun a ni. Phaizawl 3,80,000 Ha. ah thlai an
ching a, chuta tui pek theih zat ram chu
2,25,000 Ha. a ni. An independent kum
1948 bawr vela an thlai thar leh tuna an
thar zat khaikhinin a let 12 zetin an thar
tam tawh a, an tui hman erawh chu a let 3
vel chauhin a pung si a ni. Hei hian
Agriculture lama an hmasawn zia a tilang
hle. 2005 kum hian an thlai thar 59% chu an
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 24 - -
ram chhunga an ei a ni a, 25% hi siamsa
(processed) a niin 16% hi a tharlamin (a
hringin) ramdanga thawn chhuah a ni.
Europe ram leh U.S.A. ah te an thawn
chhuak deuh ber.
A ram zatve hmar lam hi chu a ]ha hle
mai. Khawthlang lamah Mediteranean
tuipuiin a ri a, chhak lamah Harmon tlanga
hnar nei Jordan lui a luang bawk si.
Khawthlang lama Mediteranean kam
phaizawl leh khawchhak lama Jordan lui
phai zawl te hi Agriculture atana ram ]ha
tak an ni a, an inkar ram laili erawh hi chu
tlangram lung hmun thlaler ram deuh vek
anni a, lei tak hmuh tur a tam lo hle. Helai
tlangramah hian Grape leh Olive-te an ching
uar hle a, a ram tam ber hi chu ramngaw
mawi takah an chan tir tawh a ni. Jordan lui
hi Galilee dil (Sea of Galilee) ah a luang lut a,
chuta ]angin Dead Sea-ah a luang lut a, a
tawp ta hmiah mai a ni. Chutih laiin Dead
Sea khu a kum telin tui a tlem tual tual a ni
an ti.
Galilee dil hi a dung 21 Km., a vang
kiar laiah 13 Km. a ni a, tui fim ]ha tak leh
tui tak a ni. Dead Sea erawh chu a dung 65
Km., leh avang kiar laiah 18 Km., a ni a,
Tuifinriat dang aiin a let sawm velin a al an
ti a, a chungah pawh a mut theih hial a ni.
An serthlum chin thar (new variety)
hi kum a]anga ah an rah a, chi a nei
lova, a hmel a itawm a, a chhe harin hralh
theih hun chhung a rei. Or’, ‘Mor’ leh
'Rishon' an tih te hi a kheh a nuam bik a, an
chhuang hle.
A chi an i]iak a, Nursery-ah kum
1½-2 te an dah hnuah an phun sawn ta a,
kum 4 velah a rah thei a ni. An tihdan dang
leh chu thingkung, lei she chin a]anga
ft. vela sanga rawt chhumah Serthlum
tisa an zu zawm a (Grafting) thingbul nunna
ringin a lo ]hang lian a, kum 3 atanga kum 4
velah te a lo rah ta a ni. Thingbul pakhatah
serthlum chi hrang hrang an ]o tir thei. An
thingbul hman kan hmuh chu Grape fruit
tree an ti a, Citrus (Ser) family tho a ni a,
malpui tia (1 ft diameter ]helh) a lian a ni.
He an serthlum ang chi hi Mizorama Chite-
ah an rawn kûitiak ve dawn a, Zoramah
pawh kan la tih rah ve thuai a beisei awm.
Hemi atan hian inremna Thuthlung ziah fel
nghal a ni nghe nghe.
Grafting kan han sawi lan takah
chuan Israel rama Dawnfawh an chin zaa
sawmnga (50%) vel lai hi Um chi khat
kungah an zawm (Grafting) a, lei leh
boruaka leng natna (Soil born & viral
diseases) lakah an fihlim phah a ni. Hetiang
Um chi hi chutiang natna danna nei ]ha em
em a ni.
Israel ramah hian an thlai thar zawng
zawnga 4.2 % hi Serhlum a ni. Kum 2005
khan a rah ton 6,50,000 ram 18,000 Ha. a
zau ah an thar chhuak a ni. Ton 60-80
hactate khatah an tharchhuah chang a awm.
An thlai thar chhuah sawisen a ni
lova, mit ngeia kan hmuh Green House
hnuaia an Tomato chin han tarlang leh lawk
ila. Green house hi kum 2005 khan hmun
hrang hrangah ram hactare 6,800 khuhin an
siam a ni. Green house siam tur hian senso a
tam em avangin thlai hralh tla leh man man
deuh tan bika tih a ni ]hin.
A tlangpui thuin Tomato hi Green
house hactare khatah 400 tons vel an thar a,
ram zawl (open field)-a thar let li vel an thar
a ni. Green house hi a chung a sang thei hle
a, a hniam lai berah pawh 5m/16ft vela
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 25 - -
sangin an siam ]hin. Chuvangin a rinawmin
a nghet tawk hlea ngaih a ni. A san hian a
thawveng a, thlai zam kang chi tomato leh
fanghma tan te a ]ha lehzual.
Greenhouse hnuaia Tomato an chin
kan zu en hi thla 11 a upa a ni tawh a, a rah
pawh vawi 11 an lo tawh a, thla khat dang la
zuah leh dawn ta se, rah tur a la tam mai a,
mahse, a neitupa hian vawi 12-na an lawh
hnu chuan paih a tum tawh a ni. A hlawk
tawh lo deuh dawn niin a hria a ni. A hnah
leh zar upa chu an paih zel a, a kungpui filh
pawh leiah a inzam duah mai. A ler lam chu
a chunga thirzai an thlunah hruiin an khai
kang a, duha tihsan/tih hniam theih turin
wheel pawh vir theihah an han bat a ni. A
ler lam zel hi a rahna a nih avangin
boruakah an tikang a ni. Green House
hnuaia chin an nih bakah uluk taka enkawl,
a hun taka thlai chaw pek, damdawia
venhim leh an mawmawh tawka tui pek an
ni bawk a, a hlawk hle a ni. A rah a hrisel a, a
bawr tam a, a sen mawi bawk a, an chhuang
hle.
Thlai thar lama an hlawhtlin em em
na chhan pakhat chu Dead Sea leh a chhim
lam Arava phai dung thlaler ram khu ram
lum thlasik khawvawt pawh awm lo,
thlasikah pawh nipui thlai chin theihna a
nih avangin a hun lova thlai thar hi an
hlawkpui em em a ni. Sedom phai, Dead Sea
leh a chhehvel hi khawvela hmun hniam ber
a ni a, Tuifinriat zawl a]anga teha 1397 ft. a
hniam a ni. Ruahtui kum khatah thlasik laiin
50mm (Zarama kan dawn zat hmun 50 a
]hena hmun khat vel) a dawng ve a, ni 320
khua a ]ha a ni (Thla khawchhiat ni an
nei ve a nih chu).
Negev thlalerah hian i han pakai lawk
teh ang. Abrahama, Isaka leh Jakoba te ran
vulhna hmun, Israel ram zaa 66 luah hmur
mai, hmun ]ihbaiawm leh ram kawlh,
khawvelin mak a tih khawpa Israel mi
kawlhrawng leh rothap ten an thununa thlai
chin hlawkna hmunpuia a lo chang ta mai hi
chu a mak reng a ni. Chu chang a ni nang,
thlaler zau zel tur ven kawngah pawh an
chhuanawm hle mai. An Prime Minister
hmasa ber Ben Gurion-a khan Thlaler hi
kan hneh loh chuan min nuaibo dawn a ni” a
lo ti tawh a. An din chhuahna turin an
huaisenna, tumruhna, finna leh thiamna ril,
tunlai hmanraw ]ha ber ber (advanced
technology) changkang leh thiltithei, zirna
leh enchhinna hmun pawimawh
infawkkhawmna hmun a niin an ram
chawbel ah an chantir mek a ni. Henga an
thil chinte chu Wheat, Barli, Purun, Spices,
La, Alu, An]am chi hrang hrang, ram lum
duh chi thei chi hrang hrang (Grape,
Serthlum, Theihai, Olive, Date palm etc.)
Dawnfawh, Tomatoes leh pangpar chi hrang
hrangte an ni. Negev thlalerah hian chhim
tawp ret panin kawng pahnih a kal ruah
mai, Israel sipai nunchan zirna hmun
pawimawh tak a ni bawk. Negev thlaler hi
hmar lamah pawh a rawn inkhawh lut a,
chutah chuan Serthlum, Grape leh Olive tam
tak an ching a; khawpui thli tui thlitfima
chawm an ni hlawm a, ram zau tak chu
ngawah an siam bawk a ni.
Awle, Israel ram hian ruahtui a tlem
hle a nih si chuan tui lovin thlalerah thlai an
thar thei tihna em ni ta? Deuteronomy bung
11 ah chuan Israel-ho neih tur ram chu
khawizu leh hnute tui luang ram, van
ruahtui dawng tam ram.... ruah hmasa leh
ruah hnuhnung a hun taka a surna tur ram a
nih thu kan hmu a, an buh te, grape te, oil te
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 26 - -
a hun takah an seng thei dawn a ni. An ran
ei tur hnimte pawh Lalpan a ti duah ang a,
mitinin puar taka ei tur an nei reng ang a, an
tlai hle dawn a ni. Chutiang tur erawh chuan
Lalpa an Pathian an hmangaihin Amah
chauh chibai an buk tur a ni a, Ama rawng
chauh an bawl tur a ni.
Tuna an dinhmunah erawh chuan
kum khat chhungin thlasik (November-
February) ah ruah an hmu hram a, an kum
khat ruahtui dawn pawh 500mm (Zorama
kan dawn hmun ngaa ]hena hmun khat)
chauh a ni. Khawlum ber lai chuan 40
0
C te a
han ni a, thlasik laiin 2
0
C te pawh a zu ni
hial ]hin. Natural Resources kan tih Tui,
Thing leh Mau leh leilungah a pachhe hle
mai.
Ruahtui an hmuh tlem avangin tui
renchem taka hman thiam a pawimawh ber
a ni. Jordan lui leh Galilee dil (Sea of Galilee)
hi an tui lakna hnar ber chu an ni a, an tui
hman zawng zawng zaa sawmsarih (70%)
hi Jordan lui leh Galilee dil a]anga an lak a
ni. A bak hi chu ruahtui an khawlkhawm
a]ang te, leihnuai tui leh khawpui thli an tih
thianghlim a]ang te in an hmu a ni. Khawpui
thli hi luan bo tir mai lovin an dawng
khawm a, an thli fim ]ha a, thlai leh thei
chawm nan bik an hmang a ni. Jordan lui hi
Dead Sea-ah a tawp daih si avangin Israel
ram laili leh hmar lam chauh hian tui hnar a
neih ]hat avangin chhim lam thlaler ram
bawh tur hian Galilee dil tui tam tak pump a
ngai a, tuna an pump phei zat hi cubic meter
maktaduai 400 vel a ni a, kum khata tui
hman theih an neih hi cubic meter
tluklehdingawn 2 vel a ni ang. Israel ramah
chuan tui hi Sawrkar ta a ni a, dan hmanga
humhalh tlat a ni a, Water Commission-in
kum khata an hman theih zat a bithliah sak
vek a ni.
Tui hi riral lo thei ang ber leh hman
zai theih ang bera hman hi an thupui ber
chu a ni mai a. }ul lova put ral lo tur leh a hu
chhuak tam lo chi DRIP IRRIGATION hi an
uar hle a ni. Thlai tui pek zaa sawmsarih
panga (75%) chuang hi Drip Irrigation a ni.
Tuia lei tih ]hatna pawlh phawta tui pek hi
an tih dan ber a ni bawk. Thlasika ruah tlem
dawng chauh an nih avangin an thlai leh
thingte tui pek reng an ngai si a, chuvangin
pipe kut zungpui tia vel (16mm dia. vel) hi
thing/thlai hrulah a kal ve zel a ni. Rukbo
leh tihchhiat lam a awm ve lo. Pipe a]ang
chuan muangchangin thlai bulah tui chu a
far keuh keuh reng ta a ni. A tam ber hi chu
lang lova phum bo a ni.
Buh leh bal, thlaiahte an intodelh mai
ni lovin an thawnchhuak a, kum 2005
chhunga an thawnchhuah (thlai thar leh
siamsa) zat chu India pawisa in cheng tluk
leh dingawn 75,600 hu lai zu ni a. Hei hi
hnathawk 70,000 vel thawhchhuah a ni.
Kum 1950 vel lai kha chuan hnathawktu
pakhatin mi 17 ei tur a thawk chhuak a;
kum 2005 ah erawh chuan mi 95 ei tur a
thawk chhuak tawh a ni. An thlai chin uar
deuhte chu chawhmeh thlai bakah La
(cotton), Wheat, Nihawipar (sun flower),
Badam (Ground nut), Kelek chana (Chick
pea) te an ni a, thei lamah chuan Apples,
Pears, Serthlum Theite (Plum & peaches),
Grapes, Balhla, Avocado, Theihai te hi an
ching uar hle. Olive thing a tam hle bawk.
Israel rama a hmar lam, thlai chin lohna
hmun tlang leh mual, awih tlan te hi thingin
an tikhat a, ramngaw an siam thei a,
hmuhnawm tak a ni.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 27 - -
A bik takin khawizu, bawnghnute,
organic farming leh sangha khawi
chungchang te hi tawi te tein han chhui ila,
“Khawizu leh Hnute tui luang ram” han tih
hian Khawizu leh Hnute tui a tam zia sawina
aimahin ram ]ha leh hausa tihna (highly
potential in natural resources) niin a lang.
KHAWIZU : Khawizu ngah tur chua
khawizu lo awm theihna pangpar leh
thingpar zu nei chi a tam hle a ngai a,
Abrahama leh Mosia hun laite kha chuan a
tam ngei pawh a rinawm.
Tunah hian Israel ram hian ] an an la
thar hle a, khuai khawitu 500 lai an awm
tawh a, khawizu pawh kum khatah 3200
tons lai an tichhuak tawh a ni.
Agriculture-ah hian khuai hian
pawimawhna lian tak a neih chu thlai chi
inthlah nan a ni. Thlai tam ber hi khuai
avanga chi inthlahpung an ni. An parzu an
dawt hian pangpar nu leh pa chi a intawn tir
a, chu chu pollination an ti. Israel rama tui
harsa lutuk hian parzu nei chi thlai leh thing
a ti vang a, chu bakah mihring lo pung zelah
mihring chenna atan khua leh khawpui a lo
zau zel a, thing tam tak paih a lo ngai zel
bawk si a.
Israel rama an khuai khawi ber chu
Italian bee, U.S.A. a]anga an lak a ni.
Khawizu an siam chak a, an kawlh lo bawk.
Khawizu zaa sawmli (40%) hi serthlum par
zu a ni a, a ]ha ber nghe nghe.
Kum khata khawizu an ei ral zat hi
3600 tons a ni a, an sum hmuh zat chu
cheng maktaduai 460 (Rs. 460 millions) a
ni. Tunah hi chuan an la intodelh lo deuh a
ni. Israel’s Bee Keepers’ Association, Israel
Honey Board leh Management Council-te he
lam buaipui tur hian an nei a ni.
BAWNGHNUTE : Israel ramah hian
mi pakhatin kum khata bawnghnute a
mamawh zat chu 180 litres a ni. Tichuan a
ram pumin kum 2005-a a mamawh zat chu
1150 million (maktaduai 1150) litres a ni.
An bawnghnute sawr dan te, chaw an pek
leh an pek dan te, khawlum lutuk vanga
bawng taksa an vawn daih dan te,
bawnghnute sawngbawl dan te an nei
changkang em em mai a, a hranpaa zir ngial
tham a awm a ni. Israeli Holstein an tih mai
hian an ram sik leh sa a mil thei ber a, a
hnute a tam bawk. A pa chi leh a nu chi
inchiu rai tir hi an inthlah tir dan ber a ni.
Phul leh hnim pek tur an neih ve loh
avangin an chaw ber chu TMR (Total Mixed
Ration) an ti a, wheat pawl ro 35% leh 65%
concentrates & by-products an ni
(Concentrates tih hi wheat brand, barli,
vaimim, etc. chawhpawlh a ni). Chhung-
khaw mal ran vulhtute hian bawngpui
hnute sawrlai 50 te an nei ber a. Kibbutz ran
vulhtute erawh chuan 300 velte sawr lai an
nei ]hin. Bawng pakhat a]anga hnute an
neih theih zat tlangpui chu kum 2005-ah
chuan 11 ,200 Kg. a ni. Hei hi kum 1950-a an
neih theih zat let 2½ a tam a ni.
ORGANIC FARMING : Organic Agricul-
ture hi Israel ramah a ]hang chak hle mai.
Tunah hian loneitute 400 in hactare 7,000
ah organic thlai an ching a ni. Organic-a
loneitute hi Israel Bio-Organic Agriculture
Association member an ni vek a, IBOAA hian
uar zawk leh chak zawka hmalak dan tur te,
tih dan ]ha zawk leh thiamna sang zawk te,
a hralhna lam leh loneitute zirtirna lam te a
hma vek a ni. Agriculture thlai thar chhuah
zawng zawng zaa 10(10%) hi tun kum 10
chhunga organic thlai ni thei ngei turin hma
a la mek a ni.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 28 - -
Organic thlai hi miten an duh tual tual
a, market-ah a tam chho mek zel bawk a ni.
A bik takin hengte hi organic-a an
chin te chu an ni :- Olive, Theihai, Apple,
Theipui, Grapes, Cotton, Tomatoes, Vaimim,
Kelek chana, Carrots, Purun, Peanuts,
Fanghma etc.
SANGHA KHAWI : Tui a tam
tawk loh em em avangin tui tlemte pawh a
]angkai leh hlawk thei ang bera hman a ]ul a
ni.
Sangha hi tuikhuahah leh tuifinriatah
an khawi a, tuifinriatah chuan bawm (cage)
lang thei chhungah an khawi a ni.
Tuikhuah leh dila sangha an khawiin
tui luangral lova inlehburh tawnin (closed
water system) an khawi deuh ber.
Tuikhuah/dil a]angin a chi thlahna tur
(breeding ponds) ah an luan luh tir a, chuta
]angin tuikhuah/dilah bawk a rawn luang
lut leh a ni. Breeding ponds ah hian sangha
a tam ]hin avangin oxygen leh protein pai
tam chaw an pek belh bawk ]hin. Hetianga
tih hian tuifinriat leh tui luang pangngaia
khawi aiin a let 40 in a thar hlawk a ni. Tui
tlem zawk hmangin sangha tam tak an thar
thei a ni.
Israel ramah hian an sangha mamawh
a pung chho zel a, tuna an mamawh zat chu
kum khatah mi pakhat tan 11.4 Kg. vel a ni.
‘Mariculture’ an ti a, Tuifinriat bulah dil
hran siamin tuifinriat tui nena in kal pawh
tawn theia siam a ni. Hetiangah hian 3,353
tons aia tam sangha an thar thei tawh a ni.
KUT HNATHAWKTUTE : Loneitute hi
chi 4 an awm a, hriat lar leh langsar leh a
tam berte chu Kibbutz leh Moshav an ni.
Hengte bakah hian Moshava leh Arab mi
Israel-a cheng nghette an ni.
Kibbutz-te hi loneitu intelkhawm (Co-
operative community) an ni. Sorkar ram
kum rei tak atan an hawh a (long term
lease) a, engkim a huhovin an ti a ni.
Zemkhat zenin, ei leh in zain, neih in]awmin
an khawsa hova, a tlangpui thuin member
300-800 velin an intelkhawm deuh ber.
Kibbutz Secretary chu an lu ber a ni. An
thawk hova, thawk tam an hlawh tam
chuang lova, tawk tlem bik nih an duh hek
lo. General Assembly Sabbath tlai tin an nei
]hin a, hmalak dan tur engkim an rel ho
]hin. Zirna School a hniam ber (Nursery)
a]anga a sang ber (University) thlengin an
nei.
Anmahni in sawi danin USA aiin an
democratic zawk a, China aiin an Commu-
nist zawk a ni. Tunah hi chuan Kibbutz hian
Agriculture mai nilovin sum hmuhna chi
hrang hrang, industry, tourism etc. an
khawih tam hle.
Moshav hi Kibbutz aiin an te deuh
zawkin a lang a. Co-operative Community
tho an ni. Kibbutz aiin an zalen zawk a,
mahni pualin in an nei a, chhungkuaa
inrelbawlin an khawsa hrang a, ram bik,
sum leh pai chhungkaw tinin an nei hrang
]hin. An thil dehchhuah reng reng a huhovin
an tiral ]hin a, a hlep an insem ]hin. Ram
leilet, tui, lak luh leh dehchhuahah an chan
tur tawk inang khat dangin an insem thliah
thliah ]hin. A tlangpui thuin chhungkaw 50-
120 in an inhlawmkhawm deuh ber ]hin.
Kibbutz leh Moshav ten Agriculture-a
an thawh chhuah hi a ram pumpui
thawhchhuah zaa sawmriat (80%) a ni.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 29 - -
Loneitu dang leh te chu Moshava an ti
a, mimal, mahni ram nei hote an ni a,
anmahni ramah an thawk a ni. Hengte
bakah hian Arab mi Israel rama awm nghet
ho hi an ni leh a. Hengte hian lo neih leh
ranvulh hna an thawk bawk a ni.
Israel hian kut hnathawk turin Thai
(Thailand mi) ho deuh hlir a la lutin a
chhawr a, hengho hian darkar khatah
Shekel 12 (Cheng 120/-) an hlawh a ni.
Loneitu chi hrang hrang kan han
tarlan takte hian a hnuaia thupui tarlanah te
hian an chiangin an pawm nghet tlat a ni.
Chung an thupuite chu: 1)Ram hi Hnam ta a
ni a,mimal ta a ni lo. 2) In puih tlan tur a ni.
3) Mahni ngeiin thawhchhuah tur a ni. 4) A
hralhna lamah tih ho dial dial tur. 5) Ram
leh tui chu intluk tlanga chan tur a ni., tihte
hi.
Hna an thawk nasa em em a, an buai
em avangin an Car te pawh an tifai hman
]hin lova. Car bal hrukfai lohva khawlaia
tlan a tam hle. An khawpui a fai a, mihring
an hmel a ]hain an hleitling a, khawvela
hnam hmel]ha ber an ni hial ang. An ram an
hmangaih a, nula leh tlangval kum 18 an
tlinin kum3 chhung sipaiah an ]ang vek a,
kum 3 hnuah erawh chuan a ]ang hlen lote
chuan kum khatah thla khat sipaiah training
an nei leh ziah ]hin.
Ram leh hnam tana an rinawmna leh
thawhrimna avangin khawvel hnam
chhuanvawrah an in hlang chho ta a ni.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 30 - -
HRANGHLUITE HUANG :
PU HRANGSIKHUMA, A.E.O(Rtd.) CHANCHIN TAWI
Pu Hrangsikhuma, A.E.O. hi Pu Liantawna leh Pi Lianhnuni te fa a ni a. kum 1927-ah
Buh tuh laia piang a ni a. A hnu kum 40 ral hnuah Baptisma Certificate a lak chhuah hnuah
April thla, 1927-ah a piang tih a finfiah a. Shillong-a lehkha a zir laiin, 1954-ah BAT (Basic
Agricuiture Technology)-ah luh a dil a. An lo phalsak ta mai si a, hnathawk tura lak a nih
hma hian BAT course Upper Shillong-ah a lo pass diam tawh a ni. BAT hi kum khat zir a ni. A
zir zawh hnu hian kum 1955 December thlaah Agriculture Demonstrator-ah appointment a
hmu a. An post na hmasa ber chu tuna Tlabung kan tih, he tih hun lai chuan Demagiri tih a ni
a. Chutiang bawkin Assam khawpui chu Shillong ni bawk. Demagiri hi a awmna tur ni
mahsela, Lungleia B.D.O in Lunglei a]anga thawk mai turin a tih avangin Lunglei a]angin a
zuk bial ta zawk a ni. Hemi hnu hian kum 1956-ah Thenzawlah an sawn leh ta a, hemi
hmuna a awm laiin Kum 1957 ah Pi Laltlani nen an innei a, fapa 3 leh fanu 2 an nei.
Vanduaithlak takin a fapa 1 chuan kum 1998 khan a boralsal hlauh mai a ni. Thenzawl a]ang
hian kum 1964 kumah Khawbung ‘S’ ah transfer a ni a, ram a buai tak avangin Pu Sen Gupta
an Aizawlah a la thla a, mahse, kum 1969 ah Khawbungah bawk a let leh a, Champhai Block
hnuaia a awm lai hian Chawngtlai bial an kawp tir bawk. Khawbunga a awm lai kum 1969 ah
A.A.I ah a kaisang a, hemi hnu hian kum 1971 ah Thenzawl farm an din ]an tirh khan
Thenzawlah a in transfer leh a, kum 1975 ah Reiek Block-ah transfer a ni leh a. Hetah hian
A.E.O a kaisan vanga insawn a ni. Reiek a a awm lai chanchin an thawhpui pension a chhuak
ve tawh bawk Pu Zira chuan B.D.O hova Meeting an neih ]umin mipui ten fertilizer an
mamawh thuah B.D.O chuan Nikum tun ang hunah hemi chungchang hrechiang tur hian Pu
Hrangsikhuma A.E.O chu Aizawlah kan tir kha a ni a, chanchin min hrilh tur a nei em? a ti a,
chutah Pu Hrangsikhuma Iptepui aka rawn ding chhuak chuan nui chungin E he! ti ringawtin
a rawn chhang a, a chhanna hian B.D.O a ti lawm hle a niang chu ‘phat mawi tum miah lova a
chhan avang chuan B.D.O pawhin fakna thu a chhakchhuak nia mawletih thu a sawi. Reiek
a]ang hian 1979 ah Sialsuk a Potato Farm a thawk turin a insawn leh ta a, a pianna ram lam
a lo niin Thenzawla In leh lo a dinna hmun a nih avangin hetah hian a pension thleng a awm.
Tichuan, 1989 July thlaah A.E.O in a pension ta a ni. Kan sawi tawh angin fapa 3 leh
fann 2 a nei kan tih tawh kha, a fapa 1 chu a sun tawh tih kan hria a, a dang pahnih te ah hian
a upa zawk chu Rev. Ramdinmawia a niin tunah Diphu-ah a awm mek. A nau zawk chuan a
nu leh pa a enkawl a, a fanu pakhat zawk chuan Sawrkar-ah hna hmuin Directorate of
Accounts & Treasuries Departnlent ah Asst. Auditor hna chelhin Directorate-ah a awm mek.
Tunah hian Pu Hrangsikhuma hi Thenzawlah a fapa hnenah kawsa in Kum 79 mi niin
a la dam a, Aizawlah pawh a la zin fo ]hin a, hetiang anga hriselna ]ha tak a neih avangin he
vanneihna a dawng hi kan lawmpui tak zet zet a ni e.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 31 - -
KEIMAHNI
‘A’ PROMOTION :
Heng L.D.C te hi U.D.C ah an kaisang a, kan lawmpui em em a ni.
1. Lalrinmawii - D.A.E., Kolasib
2. Lalngheti - D.A.O., Saiha
3. Joba Bhattacharjee - Directorate of Agriculture
4. Lalnunziri - D.A.O., Aizawl.
‘B’ APPOINTMENT :
Heng mite hi thlaruk chhung atan C.S.S Project hnuaiah appointment pek an ni :
1. Abraham Lalhlimpuia, MSW - WDT Member
2. Lalremruata, B.Tech (Agri.) - WDT Member
3. Lalhnehliana, B.E (Civil) - WDT Member
4. Dr. Lalrosangi, B.V.Sc & A.H - WDT Member
5. Lalrinsangi, B.Sc (Agri.), M.Sc (Forestry) - WDT Member
6. Rodingpuii Khawlhring, B.Tech (Civil) - WDT Member
7. R. Lalthlamuani, B.Sc (Botany) - Tracer (ISOPOM)
8. Melody Lalmuanpuii, B.Sc (Home Sc.) - Computer Operator (ISOPOM)
9. Lalhmuchhuaka, B.Com - Project Functionary (ISOPOM)
10. P. B. Lalparliana, B.A - L.D.C (ISOPOM)
11. Lalruatsanga - Peon (ISOPOM)
‘C’ TRANSFER & POSTING :
Sl. No. Name of Officers Present Place of Posting New Place of
& Designation posting
1. Lalhlawhliana, G/S R.D Directorate of Agri. Aizawl
2. Zodinsanga, Peon SDAE, Lunglei SDAE, Khawzawl
‘D’ SUNNA :
Kan thawhpui Pu Babul Uddin Majumdar, A.T.O chuan Ni 3.8.2006 khan min boralsan
ta a, pawi kan tiin, a chhungte kan tuarpui em em a ni.
‘D’ PAWIMAWH DANG :
1. MAUTAM-2007 :
Zoram Mautam lo thleng mek zelah tunhnai khan hmarlamBurma, Manipui ramri
dep Tuivai kam velah Mau a tam nasa a, Maurah te sazuin a she nasain, Buh zik ro a nasa hle
tih report a ni a. Hengte hi enfiah turin Agriculture mithiamte Pu H. Thankhuma, Deputy
Director of Agiculture (Extension) hovin Pu James Lalsiamliana, APPO, Pu H. Joela, S.O- cum-
S.A te chu heng khuaMimbung, Teikhang leh Hrianghmun te bakah North East
Khawdungsei, Khawkawn leh Tuivai thlengin an fangkual a. Agriculture mithiamte chuan,
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 32 - -
Mizoram hmarchhak kil hi Mautam nasatna hmun niin an hmu a. Tuivai luikam, Tuisa leh
Tuila ten an finna bawrvel Mau zawng zawng a tâm deuh vek a, thlawhlaiah Maurah leh
Mauhnuh ten lo an ti har hle a. Hei bakah, Sazute pawh kum dang zawng ai chuan zoram
hmun tinah Buh bul em chu khawih lo mahse, Buh natna chikhat a ni a. Heng Buh natna hi
Mizoram hmun hrang hrang tlangram buh hmunah tunhma kum 3/4 vel a]ang khan hmuh a
lo ni tawh ]hin a. Tunah chik zawka zir chhoh mek zel a ni. Buh karah erawh Buh zik tirotu
Stem Borer-in a khawihnawih niin an hria.
Tin, Pu James Lalsiamliana, APPO pawhin Manipur leh Burma a]anga Sazu lo pem an
awm theih thu leh Burma rama Sazute hian pul hri pai an la awm ni a chhut a ni a.
Chuvangin kan fimkhur theih nan Sazu tûr, mahni circle tinah a mamawh tan lam theihin
dah a nih thu a sawi a.
Henglaia loneitu leh khawtlang hruaitute chu Sazu emaw thildang buh leh thlaite
tichhe thei an hriat a; an hmuh chuan Agriculture Department-ah a rang thei ang bera report
turin a ngen bawk.
Heng an kalnaah hian Sazu tûr leh rannung thahna ]henkhat leh Sprayer, tûr kahna
burte an khawtlangin an hman theih turin Agriculture Circle Officer-te hnenah an dah bawk.
2. MAI THARCHHUAH RAM PAWNAH THAWNCHHUAH A NI :
Tunlai hian Bairabi Loneitu ]henkhat ten Mai State pawnah Relin an thawn chhuak
nasa hle a. Mai te hi tlawng kama thar a ni a, Kum 2002 a]ang tawh khan Mai chinna hmun
bik neiin Mai hmun siamin eizawn nan an lo hmang ]hin a, a siam zau deuh leh thawk thei
deuh chuan cheng nuai chuang man hralh te pawh an awm hial ]hin. Hetianga rela an thawn
chhuah dan te enfiah turin Agriculture Department a]angin Pu H. Thankhuma, Deputy
Director of Agriculture (Extension) leh Pu R. L. Thanzuala, D.A.O., Kolasib hovin ni 16.8.2006
khan an kal a. Mai, loneituten an thar chhuah hi Lawnglenga phur khawmin khar chhawng
ten payment-in an lo la ]hin a. Tichuan, vai hnenah payment-in an pe leh ]hin.
Kum 2002 khan a tlangpuia an chhut danin Mai an hralh a]anga pawisa an hmuh chu
Rs. 3,50,000/- a ni a. 2003-ah Rs. 4,00,000/-, 2004-ah Rs. 4,50,000/-, 2005-ah Rs. 5,00,000/-
lai an lei tawh bawk. Bairabi-ah hian Loneitute hian Bairabi Farming Association an din a.
Member 100 chuang an awm a. Mai chingtu bikte member 50 vel an ni. Bairabi khua a]anga
Tlawnghnar Km 3 vela hla a nih avangin lawnglengin an Mai tharte hi an thiar khawm ]hin a
harsatna tam tak a thiar velnaah an nei ]hin avangin, Speedboat an mamawh thu Agriculture
hotute an hrilh a. Agriculture Department hotute chuan ngaihtuah a, neih theih ngeina tura
bawhzui sak an tum.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 33 - -
3. AWARENESS CAMPAINGN MAUTAM, 2007 : Kum 2007-a Mautam Leh Sazu puang
avanga }ampui lo thleng mai thei laka invenna leh Sazu puang suat dan leh Sazu Tûr hman
dan inzirtirna Awareness Campaign chu rampum huapin neih chhoh mek a ni. He Campaign
hi September ni 15 khan Aizawl Vanapa Hall-ah hawn a ni a, hetah hian Aizawl khawpui
chhung Y.M.A Branch hrang hrang a]angin member 285 lai an tel a ni. September ni 19
a]anga chhunzawmin Y.M.A Group hrang hrangah Campaign hi neih chhoh mek a ni.
Sakawrdai, Saiha, Lungphunah zawh a ni tawh a. Vawiin hian Suangpuilawn, Lawngtlai, W.
Phaileng leh Hnahlanah te Campaign neih a ni. September ni 21 hian Khawruhlian, Lunglei,
Mamit leh Dungtlangah te neih chhunzawm a ni ang a, September ni 29 ah chuan Mizoram
pum tuam chhuah vek a ni ang.
Campaign hi Team 4-a insiamin Agricultur mithiam Pu James Lalsiamliana, Asst. Plant
Protection Officer, Pu J. Rothanga, Subject Matter Specialist, Pu Tlangtimawia Zote, Subject
Matter Specialist leh Pu C. Lalnithanga, Insecticide Analyst ten an ho va, Central Y.M.A
hruaitu leh C.E.C member bakah AMFU hruaituten Group tin hi an ]awiawm zel bawk a ni.
Sazu Tûr hman chungchangah Agriculture Departnentchuan mipuite fimkhur turin a chah a.
Khawtina V.C leh Y.M.A te pawh Sazu tûr a hman dan tur dik taka hman a nih theih nana
hma lak pui turin Department chuan a ngen bawk a ni. Tin, Sazu r mimal kuta pek chhuah
theih a ni lova, V.C, Y.M.A ten an la chhuakin, Sazu hrai pawh a khawpumin a ruala tih tur a
ni. Sazu Tûr a hman lohna tura hmang hriat leh man te chu dan anga hrem theih an ni.
4. MIZORAM INTODELHNA PROGRAMME:
Mizoram Intodelhna Programme hmangin chak zawka hma thar la turin Sawrkarin
ruahmanna a siam mek a. MIP Guideline tharte a siam a, (1) Apex Committee, Chief Minister
kaihhruainain siam a ni a, chubakah (2) State Level MIP Sub-Committee of Marketing of the
Implementation of MTP in Mizoram Agriculture Minister kaihhruainain siam a ni bawk a, (3)
MIP Sub-Commitiee for Monitoring and Evaluation of the Implementation of MIP in
Mizoram pawh Minister, Agriculture hona hnuaiah siam a ni tawh a. Agriculture and Allied
Departments-te ]ang hovin chak taka hma thar lak tum a ni. Hun kal tawha MIP hma lak dan
hetiang hi a ni.
1) Aieng chi (Turmeric Rhizome): Reiek-a chhungkaw 270 te hnenah 2777 qtls. sema
hmalak mek a ni.
2) Red Oil Palm Seedlings : 88200 nos. Oil Palm Seedling chu Kolasib Distric chhungkaw
333 hnenah Kum 2005 khan sem chhuah niin chin tir an ni a, Lunglei District-ah
63000 Oil Palm Seedlings pawh chhungkaw 258 hnenah semin chin tir an ni bawk.
3) GI Wire 13870 qtls. Kum 2005 chhung khan chhungkaw 3467 hnenah 4 qtls. ]heuhin
pek an ni.
4) Jatropha chi 150 tonnes chu chhungkaw 15000 vel hnenah pek an ni a, ram 30000 Ha.
a chin a ni.
5) Thingfanghma pack-na in (Papaya pack house) Lengpuiah bun a ni.
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 34 - -
6) Multipurpose Cold Storage 3500 tonnes leng pawh Vairengteah sak mek a ni a, 90%
sak zawh tawh a ni a, helai hmunah hian Sawhthing, Aieng, Hatkora, Sapthei, Iskut
(Chow Chow), Alu te leh Hmarcha te vawn ]hatna hmun atana sak a ni.
7) 144.5 5Km a thui chhungkaw 400 in an chhawr theih tur kawng (Potential Area
Connectivity) 34 nos. of PAC pawh siam zawh a ni.
5. MIZORAM OIL PALM ADVISORY COMMITTEE :
Ni 25, Sept, 2006 (11:30) khan Mizoram Oil Palm Advisory Committee
Pu H. Rammawi, Agriculture Minister hovin neih a ni a. Mizoram Oil Palm Act, 2004
zirchianna an nei a. Company hrang hrangte hnena Oil Palm chinna atana a area ]hen dan
chungchang an sawi a. Mautam lo awm tur atan Red Oil Palm venna Central-ah dil a ni davm
a, a chhan chu Red Oil Palm hi Sazuin an duh em vang a ni.
Mizoram Sawrkar-in MoU a sign puite a hnuaia mi ang hian Area Allocation siam ]hat
a ni.
i) Godrej Agrovet Limited Kolasib leh Mamit District.
ii) Food Fats & Fertilizers Limited - Aizawl, Serchhip, Saiha.
iii) Palm Tech India Limited - Lawngtlai District.
iv) Ruchi Soya Industries Limited - Lunglei District. Lunglei District hi Godrej Agrovet
Limited-te hnenah pek ni tawh mahse, lak leta Ruchi Soya Industries Limited-te
hnenah pek zawk tur a ni.
Mizoramah hian Red Oil Palm chin theihna hmun 61,000 Ha. a awma ngaih a ni a,
2017 Ha. cover tura hma lak mek a ni.
6. AMFU, AGRICULTURE & HORTICULTURE DEPARTMENT IN FARMERS MEET,
KOLASIB TLANGDUNGAH NEIH A NI :
Ni 21 leh 22 khan All Mizoram Farmers Union (AMFU) leh Agriculture & Horticul-
ture Department ]angkawp huaihawtin kut hnathawktute harsatna tak tak a hmuna ngaithla
a an harsatnate sut kian dan tur zawng turin Farmers Meet, Kolasib tlangdungah neih a ni a,
he meet hi Pu Lalramthanga Tochhawng, Agriculture & Horticulture Commissioner leh
Officer ]hahnem tak bakah AMFU hruaituten an hmanpui a ni.
Ni 21.9.2006 khan he Farmers Meet hi Kawnpuiah ]anin, Kawnpui leh a chhehvel
khaw hrang hrang a]anga kut hnathawktu lo kalkhawm ten an mamawh leh an harsatnate lo
thlenin hmalakna tur thar duante sawiho a ni. Chawhnu lamah Kolasib AMFU Building-ah
Kolasib leh a chhehvela kut hnathawktuten an harsatna leh hmalakna atana an duh dante an
lo thlen ve leh a. Department-in hma a lo lak tawh ]henkhat Red Oil Palm Subsidy dawng tur
chungchang leh Alu chi pek dan tur chungchang pawh ennawn leh tura rel a ni.
Ni 22.9.2006 zing lamah Red Oil Palm Nursery Godrej Agrovet Company-in Saihapuia
an siam chu a hmunah an en, heng Nursery a Red Oil Palm-te hi 800 Ha. vel daih tura ngaih a
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 35 - -
ni a, kum 2007 khan Bilkhawthlir, Thingdawl, Kolasib, Kawnpui, Bualpui leh Hortoki a kut
hnathawktute hnenah pek tura ruahman a ni. Hemi zawh hian Bilkhawthlir Bazarah kut
hnathawktu lo pungkhawmte hmaah Department hmalakna hrang hrangte ngaihthlak a nih
bakah loneitute lungawilohna hrang hrangte ngaihthlak a ni bawk.
Vairengte AMFU Branch leh Bilkhawthlir B.D.O huaihawtin Vairengte Bazarah
Farmers Meet-cum-Training neih chhunzawm leh niin Pu R. Lalduhawma, AMFU Gen. Hqrs.
President leh Pu Lalramthanga Tochhawng, Commissioner ten thu an sawi a, Pu Lalsanglura
Sailo, S.M.S (R.S) pawhin IWDP Programme kalphung a sawi bawk.
Chawhnu lam dar 3-ah thlai thar dah]hatna atana Sawrkarin a ruahman mek Cold
Storage, Vairengte a sak chu a hmunah en ho leh a ni. He Cold Storage Matric tone 3500
dawng hi thlai chi hrang hrang, Alu, Sawhthing, Serthlum, Iskut leh Hmarchate te dah]hat
theihna tura ruahman a ni a, kumin kum tawp lam November thla vela hawn theih beisei a
ni.
AMFU hotute leh Department Officer-te chuan hetianga kut hnathawktute harsatna
sukiang tur a hmuna an harsatnate ngaihthlakna leh a ]ul anga Department lam leh kut
hnathawktute lama insiam ]hat ngai awm ang angte insiam ]ha thei tura zalen taka
sawihona neih chu ] ha an tiin lawmawm an ti hle a, a bik takin Programme atana
Pu Lalramthanga Tochhawng, Commissioner inhawnna fakawm an tih thu an sawi a, kut
hnathawktute dinhmun chau tawh tak a]anga chhanchhuahna tura hmalakna pawimawh
tak a nih avangin hetiang Outreach Programme hi Mizoram hmun dang chhim lamah pawh
buatsaih zel ni se an ti bawk.
(Tihdikna : April - June, 2006 Zoram Loneitu Volume No. 50 Issue No. 1 tih kha tihsual
palh a ni a. Vol No. 49 Issue No. 2 April-June, 2006 tih tur a ni.)
AGRI MAG ZORAM LONEITU July - Sept. 2006
-
- 36 - -